وحدت مسلمین و تمدن سازی نوین اسلامی
ادامه از قبل ... بخش دوم
۴ – عوامل ایجاد وحدت مسلمین
وحدت بین مسلمین را میتوان اینگونه بیان نمود :
1- وحدت میان مسلمین به معنی نزدیک شدن فرقه های اسلامی به یکدیگر، با حفظ کیان و ماهیت آنهاست.
2- به معنی حفظ اصول مشترک و آزاد گذاشتن و معذور داشتن هر فرقه در فروع ویژه ی خود او است.
3- به معنی عدم نزاع و درگیری فرقه ها و اطلاع همگان از عقاید یکدیگر و حساسیت نشان ندادن در برابر فرقه دیگر، نسبت به مختصات و ویژگیهای آن فرقه است.
4- و راه رسیدن به این هدف، تکیه کردن بر عقل و منطق است و دوری گزیدن از احساسات زودگذر و تعصبات غیر قابل کنترل.
با توجه به گسترش دنیای اسلام و اینکه جمعیت مسلمانان بیش از یک میلیارد نفر و روز به روز در حال افزایش است طبیعی است که دشمنان اسلام نیز بیشتر میشوند و بیکار نمی نشینند و با نیرنگها و دسیسه ها باعث تفرقه و از بین بردن اتحاد بین مسلمین میشوند. از این رو باید عوامل وحدت مسلمین را شناسایی و با راهکارهای درست و بجا به کار بست و استفاده نمود تا روابط بین آنها تحکیم شود و احدی نتواند زنجیر پیوند آنها را از هم بشکند و از بین ببرد. لذا عوامل ایجاد وحدت مسلمین از منابع مختلف مورد بررسی قرار داده شده تا بتوان نتیجه ای کارآمد از آنها گرفته شود .
۱ – ۴ وحدت مسلمین در نگاه قرآن
در قرآن کریم آیات مختلفی را میتوان یافت که خداوند انسانها را به اتحاد و وحدت دعوت کرده است که به برخی از آنها اشاره میکنیم. خداوند متعال میفرماید: و همگی به ریسمان خدا (یعنی: قرآن، اسلام و هرگونه وسیله وحدت) چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او میان دلهای شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او ، برادر شدید و شما بر لب حفره ای از آتش بودید، خداوند متعال شما را از آن نجات داد. این چنین، خداوند آیات خود را برای شما آشکار میسازد تا شاید پذیرای هدایت شوید.(۹)
در این آیه چنانکه از فرمان الهی «واعتصموا» فهمیده میشود، وحدت و اتحاد و لزوم تمسک به ریسمان الهی، یک وظیفه الهی شمرده شده است و نیز واژه «جمیعا» بیانگر این است که این اتحاد و وحدت، وظیفه همگان میباشد و جز با حرکت جمعی و مشارکت عمومی مردم تحقق نخواهد یافت. و در ادامه آیه نیز با نهی «ولا تفرقوا» دستور دوری و پرهیز از هر نوع تفرقه و اختلاف را که در میان صفوف مسلمانان چند دستگی به وجود میآورد، صادر نموده است و در آخر میفرماید: «ایجاد وحدت پس از تفرقه ، و الفت میان دلها و برادری میان افراد جامعه پس از دشمنیها ، از آیات و نشانه های خداوند برای بندگان میباشد».
یکی از مهمترین شعارهای اسلامی که قرآن بیان میکند، اخوت اسلامی، یعنی همان روح برادری و اتحاد میباشد که باید در جامعه اسلامی حاکم باشد. از همین رو ، خداوند میفرماید: مؤمنان برادر یکدیگرند. پس بین دو برادر خود صلح و آشتی دهید.(۱۰)
آیه اللّه مکارم شیرازی در ذیل این آیه میفرماید: «چه تعبیر جالب و گیرایی! که همه مؤمنان برادر یکدیگرند و نزاع و درگیری میان آنها را درگیری میان برادران نامیده که باید به زودی جای خود را به صلح و صفا بدهد.» روی این اصل مهم اسلامی (برادری)، مسلمانان از هر نژاد و هر قبیله، و دارای هر زبان و هر سن و سال، با یکدیگر احساس عمیق برادری میکنند؛ هر چند یکی در شرق جهان زندگی کند و دیگری در غرب. نکته مهم اینکه خداوند متعال در آیه ای دیگر مؤمنان و مسلمانها را به عنوان امت واحد اسلامی معرفی نموده و فرموده است: به درستی که این امت شما امت واحدی هستند و من پروردگار شما هستم. پس مرا پرستش کنید.(۱۱)
پیامبران بزرگ و پیروانشان، همه امت واحد و دارای دینی واحد بوده اند و توحید و وحدت کلمه، اساس کار همه ادیان الهی بوده است. با رجوع به تاریخ پرفراز و نشیب امت اسلامی نیز در مییابیم که آنچه موجب پیشبرد اهداف اسلام و مسلمین گردیده، وحدت بوده است و به تعبیر دیگر باید گفت: بدون تردید، ضعفها و شکستهای مسلمانان به خاطر عمل نکردن به این دستورات الهی بوده است.
۲ – ۴ وحدت مسلمین در نگاه ائمه (ع) و پیامبر (ص)
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله همواره، امت اسلامی را به یکدلی و همگرایی دعوت مینمود و امتش را از واگرایی نهی میفرمودند. در همین راستا فرموده است: ای مردم! به جماعت و یکپارچگی روی آرید و از پراکندگی بپرهیزید.(۱۲) و همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خصوص کناره گیری از جماعت و اتحاد نیز میفرمایند: هر کس به اندازه یک وجب از جماعت (و اجتماع) جدا شود، محققاً (باید گفت که) حلقه (و رشته تعلق) اسلام را از گردنش برداشته است.(۱۳) و آنحضرت در تعبیر جالبتری میفرمایند: دست خدا بر (سر) جماعت است، هرگاه فردی از جماعت جدا شود، شیطان او را میرباید؛ همچنانکه گرگ گوسفند جدا گشته و جامانده از گله را میرباید.(۱۴)
حدیث فوق باید آویزه گوش همه مسلمانها مخصوصا آن افرادی که در پی جدایی از امت اسلامی هستند و کارشان فقط نقد و انتقاد و خرده گیری و تکفیر دیگران است، باشد. از امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره تفسیر جماعت و تفرقه و جدایی پرسیدند (همان جماعتی که پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش به آن مینمود) آن حضرت در جواب فرمودند: به خدا قسم! جماعت به معنای اجتماع و گردهمآیی (و همدست شدن) با اهل حق است؛ هرچند اندک باشند و تفرقه و جدایی به معنای گردهمآیی (و همدستی) با اهل باطل است؛ هرچند بسیار باشند.(۱۵)
همچنین امام علی علیه السلام خطاب به امت اسلامی درباره نبود اتحاد و دوری از یکدیگر میفرمایند: شما برادر دینی یکدیگرید و آنچه میان شما جدایی انداخته، درون پلید و نهاد بد شماست. به این سبب، بار یکدیگر را برنمیدارید و برای هم خیرخواهی نمیکنید و به هم بذل و بخشش نمیکنید و با هم دوستی نمیورزید.(۱۶)
امام صادق علیه السلام نیز در باب روابط با یکدیگر میفرمایند: با یکدیگر پیوند داشته باشید و به هم نیکی کنید و با یکدیگر مهربان باشید و همچنانکه خداوند به شما دستور داده است، برادرانی نیکوکار باشید.(۱۷)
پیامبر خدا (صلوات الله) فرموده اند: پروردگار شما یکى است و پدر شما یکى و دین شما یکى و پیامبرتان یکى. هیچ عربى را بر هیچ عجمى برترى نیست و هیچ عجمى را بر هیچ عربى و هیچ گندم گونى را بر هیچ سیاهى و هیچ سیاهى را بر هیچ گندم گونى، مگر به تقوا.(۱۸) در این راستا یعنی وحدت از دیدگاه ائمه و پیامبر نیز احادیث و روایات بسیاری وجود دارد که به ذکر همین چند مورد بسنده کرده ایم .
۳ – ۴ وحدت مسلمین در نگاه اشخاص مختلف
در این بخش دیدگاه های افراد مختلف در مورد وحدت اسلام و مسلمین به صورت کوتاه بیان شده است تا کمکی به وحدت مسلمین در برابر دشمنان بشود .
4-3-1 – امام خمینی (ره)
امام خمینی (ره ) به عنوان یک روشنفکر مذهبی و یک مسلمان واقعی تمامی جوانب را در نظر گرفته و برای امت اسلامی تلاش میکرد. لذا جا دارد از دیدگاه های ایشان در همه جوانب استفاده شود .
4-3-1-1 ) تمدن نوین اسلامی
1) از آنجا که امام خمینی(ره) معتقدند انسان به طور کلی دارای سه نشئه و صاحب سه مقام و عالَم است (نشئه آخرت، عالم غیب و مقام روحانیت و عقل؛ نشئه برزخ و عالم متوسط بین العالمین و مقام خیال؛ نشئه دنیا و مقام مُلک و عالم شهادت) از این رو، بر این باورند که انسان دارای سه لایه عقلی، قلبی و ظاهری است که بعد عقلی، نیازمند به کمال ؛ بعد اخلاقی نیازمند تربیت؛ و بعد ظاهری او نیازمند به عمل است. و دستورات انبیا و اولیای الهی برای عقل، کمال و برای قلب، تربیت و برای جوارح حسی، عملی مناسب محسوب میشود. (ر.ک. امام خمینی، ۱۳۷۷، ص۳۸۷) بر اساس مبنای فوق (اعتقاد به لایه های سه گانه وجود انسان) ایشان معتقد به سه سطح برای عقلانیت انسان هستند.
الف: «عقلانیت معرفتی» که در آن انسان به دنبال شناخت فلسفه آفرینش جهان و انسان و تنظیم رابطه خویش با خالق هستی و جهان و پاسخ به پرسشهای بنیادین بشریت است.
ب: «عقلانیت اخلاقی» که به موجب آن انسان در پی آن است که با مجاهده نفس و استخدام اخلاق حسنه و ملکات فاضله در مسیر رسیدن به غایت قصوای الهی برآید.
ج: «عقلانیت ابزاری» که براساس آن انسان ضمن همخوانی با سطوح دیگر عقلانیت (عقلانیت معرفتی و اخلاقی) در پی آن است که با کاربست عقل در محاسبات مادی به شکوفا سازی جهان ماده و پیشرفت دنیوی نایل آید.
نتیجه آنکه امام خمینی(ره) عقلانیت معرفتی، اخلاقی و ابزاری و کار و تلاش را از ارکان تمدن نوین اسلامی برمیشمارند. (ر.ک.: همان، ص ۱۲۲-۱۲۷ ؛ و امام خمینی، سال ۱۳۸۵: ج۴، ص۸)
2) اعتقاد به اسلام به عنوان سیستم جامعی که برای تمام ابعاد وجود انسان و جهان، در تمامی زمینه ها برنامه دارد، از مبانی و پیش فرضهای امت واحده و تمدن نوین اسلامی است. (ر.ک.: امام خمینی ۱۳۸۵: ج ۱۰، ص۴۴۹)
3) ایشان معتقدند دو اشکال بر تمدن مادی غرب وارد است: یکی آنکه انسان را در ردیف سایر حیوانات قرار داده و تمامی استعدادها و کمالات وی را با ترازوی ماده وزن میکند؛ دوم آنکه آنان صرفا به ادراکات مادی و امور عینی اهمیت میدهند؛ یعنی صرف «عالم طبیعت» در حالیکه عوالم دیگری نیز وجود دارد که از عینیت بیشتری نسبت به عالم طبیعت برخوردارند. (ر.ک.: همان، ج۴، ص۹)
4) از منظر امام خمینی(ره) مراد از عقل (به عنوان یکی از ارکان و مبانی تمدن نوین اسلامی) مستند به حدیث شریف «العقلُ ما عُبِدَ بهِ الرَّحمن»(۱۹) سلیمی است که بتواند انسان را به ارزشهای انسانی برساند؛ لذا از منظر ایشان، ممکن است شخصی دانشمند باشد، اما عقل نداشته باشد و دانش خود را صرف فساد و تباه کردن ملتها کند. (ر.ک.: همان، ج۱۸، ص۲۰۸)
5) منظر راهبردی امام خمینی در زمینه علم (به عنوان یکی از ارکان و مبانی تمدن نوین اسلامی) آن است که تمام علوم با نیت الهی، «الهی» محسوب میشوند. همچنین تقارن علم با عمل، ضرورتی تام دارد؛ به طوری که علم و عمل دو بالی هستند که انسان را به مقام انسانیت میرسانند. بنابراین علمِ تنها اثر ندارد، بلکه گاهی مضر است و عمل بدون علم، بی نتیجه است. (ر.ک.: همان، ج۸، ص۲۶۸)
6) در آثار امام تأکید فراوانی مشاهده میشود که علم غیر از ایمان است و تصریح میفرمایند: «ممکن است انسان، برهان داشته باشد ولى در مرتبه کفر و شرک باقى بماند.» (امام خمینی.ره. (بی تا)، تقریرات سید عبدالغنی اردبیلى، ج۳، ص۳۵۴)
4-3-1-2 ) وحدت امت اسلام
اندیشه وحدت از دیدگاه امام خمینی (ره) وسیله و ابزار اصلی نفی سبیل و سلطه غیر مسلمان بر امت اسلامی بوده و وحدت رمز پیروزی و بقای امت اسلامی است.(۲۰) از جمله چیزهاییکه برای قیام مسلمانان و مستضعفان جهان علیه چپاولگران جهانی و مستکبران جهانخوار لازم به تذکر است آن است که نوعا قدرتهای ستمگر از راه ارعاب و تهدید یا بوسیله بوقهای تبلیغاتی خودشان و یا بوسیله عمال مزدور بومی خائنشان مقاصد خود را اجرا میکنند در صورتیکه اگر ملتها با هوشیاری و وحدت در مقابلشان بایستند موفق به اجرای آن نخواهند شد.(۲۱) اندیشه وحدت امام خمینی (ره) نیز آرمان امام، و دارای لوازمی بود که امکانات تحقق آن باید فراهم میگردید، ضروریترین مساله در این رابطه عدالت است زیرا «عدالت لازمه توحید است» و برای ایجاد وحدت اسلامی، بایستی عدالت اسلامی به عنوان زمینه اصلی وحدت گسترش یابد، زیرا در جهان پر ظلم و بیداد و هر جامعه ظلمانه ای وحدت هرگز تحقق نخواهد یافت امام میفرمودند که «انبیاء از آدم تا خاتم تشریف آوردند... برای اینکه پرچم توحید و عدالت را در بین ملتها برپا کنند.(۲۲) استقلال و آزادی از دیگر لوازم وحدت است و حتی میتوان گفت استقلال عملی کشورهای اسلامی از مهمترین آنهاست.(۲۳) از نظر امام خمینی (ره) اختلاف عقیده نباید مانع وحدت شود و میتوان با داشتن عقاید متفاوت، وحدت نیز داشت «عقاید مختلف اسباب اختلاف خارجی چرا بشود.(۲۴) امام (ره) استقلال، آزادی، و عدالت را لازمه و زمینه ساز وحدت اسلامی و همه مستضعفین جهان میدانست و اصولا اختلاف عقیده را مانع تحقق وحدت تلقی نمیکرد و برای پیاده شدن مقاصد اسلام و حاکمیت همه جانبه آن وحدت را تنها وسیله ممکن میدانستند و برای جامه عمل پوشانیدن به آرمان وحدت اسلامی از امکاناتی نظیر مساله فلسطین و آزادی قدس و مراسم حج و برائت از مشرکین که مورد اتفاق همه فرق و مذاهب اسلامی بود استفاده میکرد و مسلمانان جهان را به تفاهم و اتحاد همه جانبه دعوت مینمود که در اینجا به اختصار به آن اشاره شد و بیش از این به علت زیاده روی در مطلب نمیتوان به آن افزود.
4-3-2 - آیت الله خامنه ای
در ابتدا باید معلوم کنیم که مقصود ما از وحدت مسلمانان چیست؟ آیا مقصود این است که مسلمانان از مذهب خود دست بردارند و به مذهب دیگرى اعتقاد پیدا کنند و عمل نمایند؟ نه، مقصود این نیست. ما وقتى به وحدت دعوت میکنیم، مقصود ما این نیست که فِرَق مسلمین (اعم از شیعه و سنى) یا فِرَقى که داخل تشیع و تسنن هستند، موظف و مجبورند که از عقیده ى خود دست بردارند و به عقیده ى سومى یا به عقیده ى طرف مقابل، گرایش پیدا کنند. این، چیزى است که به تحقیق و تفحص و مطالعه ى هر کسى وابسته است و بینه و بین اللَّه تکلیف اوست. بحث ما این نیست. بحث ما این است که میخواهیم به همه ى مسلمانان (از شیعه و سنى) بگوییم و تذکر بدهیم که شما یک نقاط مشترک و یک نقاط اختلاف و افتراق دارید. در بعضى چیزها، با هم شریکید و یک طور فکر و عمل میکنید و در بعضى چیزها، هر فرقه روش خود را دارد. نکته این است که اولاً، آن نقاط اشتراک بیشتر از نقاط افتراق است. یعنى همه ى مسلمین، به خداى واحد و قبله ى واحد و پیامبر واحد و احکام و نماز و روزه و زکات و حج اعتقاد دارند. قدیمیترین تمدنها و عمیقترین فرهنگها، در همین منطقه اى بوده که مسلمانان در آن زندگى میکنند. آن وقتى که دیگر مردم در وحشیگرى بودند، همین مردم مسلمان بودند که دنیا را با علم و معرفتشان اداره میکردند. مسلمانان، جمعیتى متشکل و منسجم هستند، کشورهایشان نزدیک به هم است، ملتها از لحاظ فرهنگ به هم متقاربند و در تمام نقاط دنیا کسانى را از خود دارند که همه ى آنها مسلمانند. مسلمانان بیایند با هم متحد بشوند و با یکدیگر دشمنى نکنند.
محور هم کتاب خدا و سنت نبى مکرم (صلّى اللَّه علیه و اله و سلّم) و شریعت اسلامى باشد. این حرف، حرف بدى نیست. این حرف، حرفى است که هر عاقل بى غرض و منصفى، آن را قبول خواهد کرد. امروز، پولهاى نفت براى نوشتن کتاب ضد شیعه مصرف میشود. دلارهاى آمریکایى براى رد تشیع به کار میرود و به زبان عربى و اردو کتاب نوشته و ترجمه میشود. اینها، دستهاى شیطانند. اینها، انسانهاى سالمى نیستند که این چیزها را مینویسند. هر جا باشند، همین طورند. یکى از پیامهاى عمده ى انقلاب ما، وحدت مسلمین است. ما در همه جاى دنیاى اسلام، این حرف را میزنیم و به کسانیکه در کشورهاى مختلف، همه ى همتشان را براى مقابله با انقلاب اسلامى و وارد آوردن تهمت و بستن دروغ به آن یا به رهبر فقید عظیم الشّأن انقلاب یا نقد آراى ملت مسلمانى که در اینجا با همه ى وجودشان، در راه خدا و اسلام مخلصانه مبارزه میکنند، گذاشتند؛ نصیحت میکنیم. ما به همه میگوییم که احترام یکدیگر را حفظ بکنند و به عقاید و مقدسات هم اهانت نکنند.
اگر کسى به بهانه ى عقیده اى بخواهد به مقدسات دیگران اهانت بکند، از نظر ما به هیچوجه قابل دفاع نیست. محبت، طرفینى است. بایستى همه با هم کمک کنند تا محبت به وجود آید و دشمن نتواند سوء استفاده بکند؛ دشمنى که نه با شیعه رابطه ى خوبى دارد و نه با سنى، بلکه با اصل اسلام مخالف است و نسبت به آن کینه میورزد. همان اسلامى که سنى یا شیعه دارد، مبغوض آمریکا و مرتجعان است. اختلافات داخلى را براى آن زمانى بگذاریم که از طرف هیچ دشمن جهانى تهدید نشویم. اگر چنین روزى پیش آمد، آنوقت مقابل هم بنشینند و سنگهایشان را با هم حک کنند. امروز، وقتِ این حرفها نیست. لذا من توصیه میکنم هفته ى وحدت را که به مناسبت میلاد نبى اکرم (صلّى اللَّه علیه واله و سلّم) از روز دوازدهم تا هفدهم ربیع‌الاول ادامه دارد همه ى آحاد مردم، مخصوصاً علما و فضلا و گویندگان و دانشمندان و افراد صاحب نفوذ گرامى بدارند و این مسأله را به عنوان یک شعار جمهورى اسلامى همیشه نگه دارند. امروز، این کشورهاى مرتجع منطقه، بدطورى به شعارهاى تفرقه افکن و اختلاف انگیز چسبیده اند. اگر ملت ما در مراسم حج، علیه امریکا و اسرائیل شعار بدهد، آنها اعتراض میکنند و میگویند چرا شما در بین مسلمین حرف جدیدى آورده‌اید؟! این را تفرقه تلقى میکنند؛ در حالیکه ایجاد تفرقه نیست، بلکه انجام وظیفه است. مسلمانان دیگر هم باید شعار دادن علیه امریکا و اسرائیل را از ملت ایران یاد بگیرند.
پولها، قلمها، امکانات، بلندگوها و عناصر مزدورِ پست کشورهاى مرتجع، مرتب علیه انقلاب و ایران اسلامى و ملت فداکار عمل میکنند. این، تفرقه و ایجاد شکاف و اختلاف است. لعنت خدا بر آن دستهایى که به این ترتیب بین مسلمین ایجاد شکاف و اختلاف میکنند. وحدت را مهم بشمارید و هفته ى وحدت را یک هفته ى حقیقتاً پر محتوا و پر مغز قرار بدهید. در امور دیگر هم، ما این مسأله ى وحدت را مورد تأیید و به عنوان یک اصل اسلامى و انقلابى، مورد تأکید قرار میدهیم. وقتى میگوییم بین برادران شیعه و سنى و مذاهب مختلف اسلامى، براى هدفهاى اسلامى اتحاد باشد، پس به طریق اولى، قشرهاى مختلف مردم فداکار و مبارز ایران، اهل هر شهر و استانى، متکلمان با هر زبان و لهجه اى هستند، موظفند وحدت را حفظ کنند. یک مطلب را هم براى برادران محترم عقیدتى، سیاسى ارتش، چه برادران روحانى و علمایى که در عقیدتى، سیاسى هستند و چه غیر معممان نظامى و غیر نظامى اى که با آنها همکارى میکنند مطرح میکنم و آن این است که نیروهاى مسلح، اگر چه براى استحکام خود، به اسلحه وتجهیزات و آموزش و نیروى انسانى و امثال اینها احتیاج دارند، اما آن چیزى که ارتش اسلامى را از همه ى ارتشهاى دیگر متمایز میکند، عبارت است از ایمان به خدا و تعبد در مقابل فرمان الهى و احساس اینکه جنگشان جهاد فى سبیل اللَّه است.
این، آن عامل اصلى است که اگر آن را جدا کنیم، لشکر اسلامى هم مثل بقیه ى ملتها و لشکرهاى کشورهاى دیگر، چیزى در عداد آنها خواهد شد. یعنى اگر اسلحه و تجهیزات و نفرات و نیرو و استعداد بالا داشت، ممکن است بتواند مقاومت کند؛ و الّا اگر تعداد طرف مقابل، یک خرده بیشتر و یا تجهیزاتشان پیشرفته تر بود، مجالى براى تحرک اینها نخواهد داد. عامل ایمان در اختیار ماست؛ باید آن را به نیروى رزمنده تزریق کرد. هر جا که ما پیش رفتیم، با این نیرو پیش رفتیم و هر جا که شکست خوردیم، این نیرو در ما ضعیف شده بود. اگر بروید عملیات را تحلیل کنید، به همین نقطه خواهید رسید. آنجایى که دلها به شعله ى ایمان مشتعل بوده است، ما از همه ى سدها و مانع ها گذشتیم و جلو رفتیم و آنجایى که گرایش به مادّیات و ظواهر و بى رغبتى به صواب الهى و بى توجهى به تکلیف شرعى، نیتهاى ما را مختصرى مشوب و مخدوش کرده است، همانجا ضربه خوردیم و شکست را پذیرفتیم.(۲۵)
یکى از دستورات قرآن این است که آحاد امت اسلامى با یکدیگر متحد باشند؛ دست در دست یکدیگر بگذارند: «و اعتصموا بحبل اللّه جمیعا و لا تفرّقوا».این خطاب به کیست؟ خطاب به ما است، خطاب به ملت ایران است، خطاب به ملتهاى مسلمان کشورهاى اسلامى است، خطاب به همه ى مؤمنین به اسلام در سراسر دنیا است. ما به این عمل میکنیم؟ نقطه‌ى مقابل این آموزش قرآنى، آموزش استعمارى است: اختلاف میان مسلمانان. یک عده، یک عده ى دیگر را تکفیر کنند، لعن کنند، خود را از آنها برى بدانند. این چیزى است که امروز استعمار میخواهد؛ براى اینکه ما با هم نباشیم. متأسفانه بعضى از دولتهاى اسلامى و حکومتهاى اسلامى فریب میخورند؛ آنها هم داخل بازى دشمن میشوند؛ فریب دشمن را میخورند، براى دشمن کار میکنند؛ گاهى دانسته، گاهى هم ندانسته.
امروز اتحاد و اتفاق بین مسلمانان، یک فریضه ى فورى است. ببینید از جنگ و اختلاف چه مفاسدى به وجود میآید؛ ببینید در دنیاى اسلام، تروریسم کور به بهانه ى اختلافات مذهبى، چه فجایعى به راه میاندازند؛ ببینید با این اختلافاتى که بین ما مسلمانان به وجود آوردند، رژیم صهیونیستى غاصب چه نفس راحتى میکشد. هر وقتى کشورهاى اسلامى و ملتهاى اسلامى بخواهند به هم نزدیک شوند، یک توطئه اى درست میکنند، یک حادثه اى به وجود میآورند. اینها باید چشم ما را باز کند، اینها باید ملتهاى مسلمان را بیدار کند، اینها باید چهره ى رؤسا و حاکمان با اخلاص را از حاکمان دست نشانده ى دشمنان ممتاز کند. اینجا صحنه ى امتحان است. امروز هر حنجره اى که به وحدت دنیاى اسلام دعوت کند، حنجره ى الهى است، ناطق من اللّه است.(۲۶) و هزاران خطبه و بیانات دیگری از مقام معظم رهبری موجود است که بر وحدت اسلامی تاکید بسیار دارند و این مهم را امری ضروری میدانند.
4-3-3 - دکتر علی شریعتی
بحث وحدت مسلمین از نگاه دکتر شریعتی بسیار مفصل است و در این مقاله نمیگنجد و یک مقاله جداگانه لازم دارد. فقط در اینجا اشاره ای کوتاه به آن میشود که در مورد وحدت بین شیعه و سنی است .
علی (علیه السلام) مظهرِ وحدت است؛ مظهرِ کدام وحدت؟ وحدتی که با تحمل همه ی رنج و با همه ی شکنجه و دیدن همه ی رِندیها و نامردمیها و خیانت نزدیکان و دوستان و همرزمان سابق، حفظ میکند. با این وجود همه اینها را، همه این پریشانیها و سختیها را، تحمل میکند. چرا بیست و پنج سال سکوت!؟ برای اینکه این قدرت بماند ولو در داخل این همه فاجعه و این همه حق کشی و این همه رندی و فرصت طلبی از طرف یاران نزدیک باشد! این درسها همیشه هست، و هرکس و هر نهضتی و هر فکری گرفتارِ چنین خصومتهاست. از طرف دیگر، علیرغم همه این تحمل بزرگ و این همکاری در بسیاری موارد و ملایمت در برابرِ غاصب و مخالف خودش، در برابرِ اصول اعتقادی خودش (که تشیع یعنی همان اصول) چنان مستحکم و وفادار میماند که به هر قیمتی یک لحظه حاضر نیست از آن صرف نظر کند. اینست که علی بنیانگذارِ وحدت است، و بیش از هر کسی در این راه فداکاری کرده و سختی کشیده است.
بنیانگذارِ وحدت بر اساس این شعار است: وحدت میان تشیع و تَسنـّن ممکن نیست، میان شیعه و سنی واجب است در برابرِ دشمن.(۲۷) پس از نظر دکتر شریعتی نیز شیعه و سنی نیز باید وحدت اسلامی خود را حفظ کنند و ریشه آن به حضرت علی (علیه السلام) برمیگردد که بنیانگذار وحدت بوده است .
4-3-4 - آیت الله العظمی بروجردی و وحدت اسلامی
یکی دیگر از چهره های برجسته و شاخصی که در دوران معاصر در تلاش جدّی در راه وحدت اسلامی بود مرحوم آیت الله بروجردی است که شهید مطهری سالهای متمادی در مکتب فقهی و اصولی ایشان تلمّذ کرد و بی تردید از اندیشه های اصلاحی آن مرحوم نیز متأثر بود. استاد در مقاله ای که در سال ۱۳۴۰ پس از ارتحال آیه الله العظمی بروجردی و به مناسبت بزرگداشت شخصیت آن مرحوم تحت عنوان «مزایا و خدمات مرحوم آیه الله العظمی بروجردی» به نگارش درآوردند از جمله مزایای ایشان را علاقه مندی بسیار به ایجاد وحدت اسلامی در بین صفوف مسلمانان دانسته چنین مینویسند: « یکی از مزایای معظم له توجّه و علاقه فراوانی بود که به مساله وحدت اسلامی و حسن تفاهم و تقریب بین مذاهب اسلامی داشت.
این مرد چون به تاریخ اسلام و مذاهب اسلامی آشنا بود، میدانست که سیاست حکام گذشته در تفرقه و دامن زدن آتش اختلافات چه اندازه تاثیر داشته است، و هم توجّه داشت که در عصر حاضر نیز سیاستهای استعماری از این تفرقه، حداکثر استفاده را میکنند و بلکه آن را دامن میزنند، و هم توجّه داشت که بعد و دوری شیعه از سایر فرق سبب شده که آنها را نشناسند و درباره آنها تصوراتی دور از حقیقت بنمایند. به این جهات، بسیار علاقه مند بود که حسن تفاهمی بین شیعه و سنی برقرار شود که از طرفی وحدت اسلامی که منظور بزرگ این دین مقدس است تامین گردد، و از طرف دیگر، شیعه و فقه شیعه و معارف شیعه آن طور که هست به جامعه تسنن که اکثریت مسلمانان را تشکیل میدهند معرفی شود. از حسن تصادف، چند سال قبل از زعامت و ریاست معظم له که هنوز ایشان در بروجرد بودند «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامه» به همت جمعی از روشنفکران سنی و شیعه تأسیس شد. معظم له در دوره زعامت خود تا حد ممکن با این فکر و با این موسسه کمک و همکاری کرد. برای اوّلین بار بعد از دهه های متمادی بین زعیم روحانی شیعه و زعیم روحانی سنی عبدالمجید و بعد از فوت او به فاصله دو سه سال شیخ محمود شلتوت مفتی حاضر مصر و رئیس جامع الازهر روابط دوستانه ای برقرار شد و نامه ها مبادله گردید. قطعا طرز تفکر معظم له و حسن تفاهمی که بین ایشان و شیخ شلتوت بوده موثر بود در اینکه آن فتوای تاریخی معروف را در مورد به رسمیت شناختن مذهب شیعه بدهد. معظم له را نباید گفت نسبت به این مساله علاقه مند بود، بلکه باید گفت عاشق و دلباخته این موضوع بود و مرغ دلش برای آن موضوع پرمیزد، عجیب این است که از دو منبع موثق میشنیدم که در حادثه قبلی اخیر که منجر به فوت ایشان شد، بعد از حمله اول که عارض شد و مدتی بیهوش بوده اند، موضوع تقریب و وحدت اسلامی را مطرح میکنند و میگویند من آرزوها در این زمینه داشتم.(۲۸)
4-3-1-3 ) نماز جمعه و حج
نماز جمعه و مراسم حج از دیگر عوامل وحدت اسلامی است . با توجه به اهمیت این دو باز هم دشمنان اسلام در ایجاد تفرقه در میمانند .
- نماز جمعه
اهمیت جمعه و این اجتماع هفتگی، به حدی است که در قرآن کریم سوره ای به نام این فریضه نامگذاری شده است. خداوند متعال در سه آیه پایانی سوره جمعه مردم را به اقامه نماز جمعه تشویق و ترغیب کرده است: (یا أیهَا الّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِی لِلصّلاه مِنْ یوْمِ الْجُمُعَه فَاسْعَوْا إِلی ذِکرِ اللّهِ) (۲۹) در شأن نزول این آیه شریفه نوشته اند: پیامبر خدا (صلوات الله) با مردم نماز جمعه میخواند و مشغول خطبه خواندن بود. در این میان یک کاروان تجارتی فرا رسید و سر و صدا ایجاد شد. مردم نماز را رها کرده و به سمت کاروان شتافتند و به غیر از ۱۲ نفر بقیه پیامبر (صلوات الله) را تنها گذاشتند. در این حال این آیات نازل شد: (إِذا رَأوْا تِجارَه أوْ لَهْوًا انْفَضّوا إِلَیها وَ تَرَکوک قائِمًا) (۳۰) «هنگامیکه آنها تجارت یا سرگرمی و لهوی را ببینند، پراکنده میشوند و به سوی آن میروند و تو را ایستاده (در حالیکه خطبه میخوانی) به حال خود رها میکنند.(۳۱)
سوره جمعه ابتدا با تسبیح و حمد الهی آغاز میشود؛ خدایی را سپاس میگوید که از میان مردم رسولی را از جنس خودشان مبعوث کرد تا آیات کتاب الهی را بر آنان بخواند: (هُوَ الّذی بَعَثَ فِی اْلأُمِّیینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ) (۳۲) ؛ رسولی که مردم را به اعمال نیک و اخلاق حسنه رهنمون میگرداند و کتاب و حکمت و معارف صحیح به آنان میآموزد. آیات بعدی، یعنی آیات ششم تا نهم این سوره شکل تهدید و تذکر به خود میگیرد و مردم را از سرنوشت قوم یهود بیم میدهد که نسبت به کتاب خویش و عمل به آن سستی به خرج داده و آنرا رها کردند: (مَثَلُ الّذینَ حُمِّلُوا التّوْراه ثُمّ لَمْ یحْمِلُوها کمَثَلِ الْحِمارِ یحْمِلُ أسْفارًا) (۳۳). از این آیات چنین استنباط میشود که اگر فریضه نمازجمعه در روح و جان جامعه جاری و ساری نباشد و محتوای راستین خود را نداشته باشد، مردم به همان سرنوشتی دچار میشوند که قوم یهود گرفتار شدند.
جا دارد از روایات بسیاری که در مورد نماز جمعه و اهمیت آن آمده است چند روایت را نیز بیان کنیم: پیامبر اکرم (صلوات الله) پس از اقامه اولین نماز جمعه چنین فرمودند: «همانا خداوند سبحانه و تعالی نماز جمعه را از همین سال و از همین ماه و از همین ساعت واجب نمود؛ پس هر کسی که آن را در حال حیات من و بعد از رحلت من تا روز قیامت از روی انکار یا سهل انگاری و عدم توجه ترک نماید، خداوند پریشانی او را جمع نگرداند و به عمر و مال او برکت ندهد؛ آگاه باشید چنین شخصی (به دلیل سبک شمردن نماز جمعه) نمازش قبول نیست؛ حجی برای او نیست و صدقه او مورد قبول نمیباشد، مگر اینکه توبه کند.»(۳۴)
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در نامه ای به یکی از فرمانداران خویش به نام حارث همدانی، او را از مسافرت در روز جمعه منع مینماید تا اینکه فریضه جمعه را به جا آورد.(۳۵)
امام باقر (علیه السلام) نیز در روایتی فرمود: «نماز جمعه واجب و تجمع و اجتماع در نماز جمعه به همراه امام نیز فریضه دیگری است. اگر کسی نماز جمعه را در سه جمعه بدون عذر و علت ترک نماید، سه فریضه را ترک کرده و هر کس سه فریضه را ترک نماید، منافق است.(۳۶)
- حج
در میان فرایض و دستورهای دین، کمتر فریضه ای مانند حج، مورد توجه و سفارش قرار گرفته است. تأکید قرآن کریم و توصیه های پی درپی و بسیار شدید اولیای دین در این زمینه، وصف ناشدنی است. عبداللّه بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل میکند که آن حضرت فرمودند: «اگر مردم حج را رها کردند، بر زمامدار مسلمانان است که آنان را بر انجام دادن فریضه حج وادار سازد، چه بخواهند و چه نخواهند؛ چرا که این خانه، برای حج برپا شده است.»(۳۷)
اهمیّت حج تا آنجا است که امام صادق علیه السلام در جایی دیگر میفرمایند: اگر مردم، هزینه سفر حج را نداشته باشند، مخارج سفر آنان، از بیت المال مسلمانان پرداخت میکند.(۳۸) باز از آن حضرت، با سندی معتبر نقل شده که فرمودند: هرکس از دنیا برود، در حالیکه فریضه «حجه الاسلام» را به جا نیاورده باشد، بدون این که حاجتی مانع او شده باشد، یا به جهت بیماری از آن بازمانده باشد، و یا پادشاهی از رفتن او جلوگیری کند، چنین فردی، به کیش یهودیت یا نصرانیّت خواهد مرد.»(۳۹)
مصالح اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و اسرار دقیق و ارزشهای فراوانی در پرتو عمل به مناسک حج نصیب جامعه اسلامی میگردد که وفاق و همدلی و اتّحاد و اخوت پیروان مذاهب اسلامی، از آن جمله است. وحدت نیّت، وحدت هدف، وحدت اَعمال، وحدت اذکار و آداب، وحدت رنگِ لباس، وحدت مشاهد شریف؛ همانند طواف و سعی و برخی دیگر از مناسک و اَعمال حج، اموری هستند که مسلمانان را به وحدتی همه جانبه و فراگیر دعوت میکنند.
* نتیجه گیری
1- ایمان به خداوند و اطاعت
قرآن کریم میفرماید: ای کسانیکه ایمان آورده اید. اطاعت کنید خدا و پیامبر و أولِی الأمْر را و هرگاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر واگذارید (و از آنها داوری بطلبید)؛ اگر به خدا و قیامت اعتقاد و ایمان دارید.(۴۰)
2- توجه به مشترکات و وحدت شیعه و سنی
بگو ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است؛ که جز خداوند یگانه را نپرستیم.(۴۱)
3- حضور در مسجد و جماعت و حج
قرآن کریم میفرماید: و نماز را به پا دارید؛ و زکات را بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید.(۴۲) حضور در نماز جماعت با آداب، ارکان و اهمیتی که برای آن ذکر شده در جهت تقویت وحدت، انسجام و هماهنگی مسلمان است.
4 - رعایت دستورات اسلامی
عیادت کردن از بیماران، تشییع جنازه، دستگیری از مستمندان، هدیه دادن، سلام کردن به مردم، قرض الحسنه، صله رحم و خدمت به مردم و… همه برای حفظ وحدت و انسجام مسلمانها است. امیرالمؤمنین علیه السلام از اصحاب خود به خاطر تفرقه شان گلایه میکند و میفرمایند: به خدا سوگند این واقعیت قلب انسان را میمیراند و دچار غم و اندوه میکند که دشمنان اسلام در باطل خود وحدت دارند و شما در حق خود اختلاف دارید.(۴۳)
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هنگام ظهور میان تمام مسلمانها وحدت و یگانگی برقرار میسازند و آنچه را که مایه تفرقه است، از میان بر میدارند.
حضرت علی علیه السلام میفرمایند: «اگر قائم ما به پا خیزد… کینه ها از قلبهای بندگان پاک میشود».(۴۴)
حضرت هادی علیه السلام میفرمایند: حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وحدت کلمه ایجاد میکند و نعمتهای الهی را کامل میسازند و خداوند به وسیله او حق را پابرجا و باطل را نابود میسازد.(۴۵)
و به طور کلی و از همه مهمتر تفکر در مورد وحدت اسلامی و موارد بالا میتواند به وضع یک میلیارد و اندی مسلمانان در جهان کمک کند. زیرا یک ساعت تفکر از ۷۰ سال عبادت بدون تفکر با ارزشتر است.
۵ – عوامل ایجاد تفرقه بین مسلمانان
در مقابل وحدت ، تفرقه نیز وجود دارد و این طبیعی است که همیشه در مقابل یک عامل موجود ، عامل مخالفی هم باشد. اما باید برای مبارزه با آن چاره ای اندیشید. به طور کلی دو عامل عمده در مقابل وحدت وجود دارد ، یک عامل عامل درونی ماست: تعصبهای ما ، پایبندیهای ما به عقاید خودمان ، هر گروهی برای خودش باید بر این فاتق آمد. ایمان و پافشاری بر عقائد بسیار خوب است اما این نباید به دشمنی تبدیل بشود. برادرانیکه در مجموعه امت اسلامی هستند احترام یکدیگر را حفظ کنند و همچنین عقایدشان، اما احترام به دیگران و حدود دیگران و حقوق دیگران و حرمت و افکار و عقاید آنها را نگه دارند و بحث و مجادله را برای مجالس علمی بگذارند. علما و اهل فن میخواهند بنشینند مباحث مذهبی کنند بکنند اما مباحث مذهبی عالمانه و محفل علمی با بدگویی به یکدیگر در علن در سطح افکار عمومی در مخاطبه ای با افکاری که قدرت تجزیه و تحلیل علمی ندارند فرق میکند این را بایستی علما مهار کنند ، مسئولان باید مهار کنند. همه گروههای مسلمان در این مورد وظیفه دارند. شیعه و سنی هم وظیفه دارد و باید به سمت اتحاد بروند و این عامل یک عامل درونی است.
عامل دومی که در برابر وحدت است عامل بیرونی تفرقه است. به قول حضرت آیت الله خامنه ای پول بسیار زیادی خرج میکنند برای اسلام ستیزی. نمونه آن ایجاد تفرقه به وسیله ی شبکه های ماهواره و ساختن شبکه ها و فیلمهای ضد خانوادگی است ، که این فیلمها ابتدا در خانواده باعث تفرقه میشود یعنی زن و شوهر را نسبت به یکدیگر بدبین میکنند و باعث طلاق و آشوب میشود و مطمئنا کسیکه نتواند در خانواده از تفرقه جلوگیری کند نمیتواند در اجتماع و در بین مسلمین نیز دوام بیاورد و ضعف او بهانه ای بهتر از قبل برای تفرقه انگیزان است. اگر هم طلاق نگیرند بدتر از آن را میگیرند یعنی طلاق عاطفی ، یعنی زندگی کشنده ، زندگی که در آن زن و شوهر مدام با هم قهرند و سایه همدیگر را با تیر میزنند. آرام آرام نابود سازی کنند و طوریکه دیگر نتوان به قبل برگشت. باید مواظب این مسائل بود. این یک نمونه به عنوان مثال بود که خرج میکنند برای نابود سازی مسلمین. موارد بسیار زیادی است که میتوان نام برد اما هدف این مقاله چیز دیگریست.
مورد بعدی از عوامل بیرونی تفرقه را میتوان جداسازی عرب از عجم نام برد. غربیها با نقشه ریزیهای کثیف باعث جدا شدن مسلمین غیر عربی از عربی میشوند و به عنوان مثال در جنگ ۲۲ روزه غزه که شکست خوردند و نتوانستند بحث شیعه و سنی را مطرح کنند ، آمدند و مسئله قومیت را مطرح کردند. مسئله عربیت و غیر عربیت. اختلاف بین اینکه مسئله فلسطین مختص عربهاست و غیر عربها حق ندارند در این جریان دخالت کنند. اصلا اینگونه نیست. مسئله فلسطین مسئله اسلامی است و عرب و عجم ندارد. در مسائل دنیای اسلام اگر پای قومیت به میان آمد بزرگترین عامل تفرقه به وجود آمده است. وقتی پای قومیت را در مسائل دنیای اسلام به وجود میآورند ، عرب را از عجم جدا میکنند ، ترک را جدا میکنند ، کرد را جدا میکنند ، اندونزیاییها را جدا میکند ، مالزیایها را جدا میکنند و پاکستانی و هندی و غیره پس چه میماند؟ این چوب حراج زدن به امت اسلامی است. از این تله های استکبار باید با دقت گذشت وگرنه شیرینی پیروزی امت اسلام را به زهرماری کشنده تبدیل میکنند. بهتر است دیدگاههای قرآن و افراد و شخصیتهای مختلف مورد بررسی قرار داده شود .
قرآن کریم تعابیر زیبایی در آخرت برای وحدت سازان و تفرقه انگیزان دارد. هنگامیکه چهره بهشتیان را ترسیم میکند از آنها به عنوان إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُّتَقَابِلِینَ(۴۶) یاد میکند در حالیکه همه برادرند و بر تختها روبروی یکدیگر قرار دارند و هنگامیکه دوزخیان را به تصویر میکشد از آنان اینگونه یاد میکند که إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ(۴۷) این یک واقعیت است گفتگوهای خصمانه دوزخیان. زیرا معمولا تفرقه انگیزان خصمانه گفتگو میکنند. قرآن کریم از سویی، سفارش به وحدت و اتحاد، و انسجام و همگرایی میکند و از سویی دیگر، تفرقه و اختلاف را مورد نکوهش قرار میدهد و میفرماید: «(فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت کنید و با یکدیگر نزاع و کشمکش نکنید که سست میشوید و قدرت (و شوکت) شما از بین میرود و صبر و استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است.»(۴۸)
کلام مقام معظم رهبری نیز در راستای همین آیه است که میفرمایند: «قوّت ما هنگامی بروز میکند که ملّتی یکپارچه باشیم. اگر بین ما اختلاف و دو دستگی شد، بگو مگو رخ داد، جریانهای مختلف آمد و قدرت طلبی شد، قدرتمان را از دست خواهیم داد؛ «وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ» و اختلاف، اصلاحیات و آبرو و اقتدار را از هر ملتی میگیرد. اگر شما وحدت کلمه را حفظ کنید، این قدرت میماند». مقام معظم رهبری در جایی دیگر میفرمایند: هر حنجره اى و زبانى که ملتهاى مسلمان را، مذاهب اسلامى را، طوایف گوناگون اسلامى را به دشمنى با یکدیگر تحریک کند و عصبیتها را علیه یکدیگر تحریک کند، ناطق من الشیطان است. آنهائى که از زبان ابلیس حرف میزنند، خودشان و مستمعین خودشان را به طرف جهنم میبرند؛ خودشان را هم دچار هلاکت میکنند.(۴۹)
«ألم تر الى الذّین بدّلوا نعمت اللّه کفرا و احلّوا قومهم دار البوار. جهنّم یصلونها و بئس القرار» (ابراهیم: ۲۸ و ۲۹) «یقدم قومه یوم القیامه فأوردهم النّار»،(هود: ۹۸) که درباره‌ى فرعون است. کسانیکه امروز دنیاى اسلام را از اتحاد و یکپارچگى دور میکنند (در حالیکه احتیاج به یکپارچگى، امروز بیشتر از همیشه است) اینها به نفع شیاطین کار میکنند، به نفع ابلیسها کار میکنند. امروز میبینید دنیاى غرب، دستگاه استعمار، گردانندگان کمپانیهاى نفتى و تجارى بزرگ دنیا، این کارتلها و تراستها، همه دارند پول خرج میکنند، نقشه ریزى میکنند براى اسلام ستیزى. قرآن را آتش میزنند، نام مبارک پیغمبر صوات الله را مورد اهانت قرار میدهند، کاریکاتور درست میکنند، کتاب مینویسند، در پایتختهاى بزرگ اروپا علیه مسلمانها هیجانات قومى درست میکنند (میبینید دیگر؛ اینها چیزهاى روشن و واضحى است) اینها معنایش چیست؟ معنایش اسلام ستیزى است.
امروز دشمنان غربى، علیه اسلام و مسلمانان، شمشیر را از رو بسته‌اند. خب، اینجا تکلیف مسلمانها چیست؟ مسلمانها باید به عناصر قدرت خودشان برگردند؛ مسلمانها باید در درونِ خودشان عوامل اقتدار و توانائى را روز به روز افزایش دهند. یکى از مهمترین عوامل اقتدار، همین اتحاد و اتفاق است. این براى ما درس است، براى ملتهاى مسلمان درس است.(۵۰) هدف دشمن از ایجاد تفرقه بین مسلمانان را آیه ۱۰۳ سوره آل عمران «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ … روشن نموده؛ همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرق نشوید. یعنی: تفرقه عامل اصلی مشکلات در بین مسلمانان است و دشمن هم از تفرقه بدترین بهره برداری به نفع خودش را میکند، لذا مسلمانان باید مراقب باشند زمام دین خود را از طریق این اختلافات و تفرقه ها به دست دشمن ندهند. ایشان معتقدند جهالت، بی‌بصیرتی، حب دنیا و ریاست طلبی از عواملی است که میتواند به اتحاد و وحدت آسیب وارد کند و منجر به تفرقه شود.
امام خمینی تفرقه (چه تفرقه میان دولتها، چه تفرقه میان ملتها و دولتها، چه تفرقه بین مسلمانان و چه بین فرق مختلف اسلامی و چه تفرقه میان مسلمانان و غیر مسلمانان) را یکی از مهمترین مشکلات جهان اسلام و اساسیترین آسیبها در دستیابی به «تمدن اسلامی» میدانند که به وسیله استعمارگران ساماندهی میشود.(۵۱)
امام علی (علیه السلام) میفرمایند: از واگرایی و تفرقه دوری کنید زیرا اگر گروه اندکی ولو حق باشند از امت اسلامی جدا گردد طعمه شیطان میشوند مانند گوسفندی که اگر از گله دور افتد طعمه گرگ بیابان است. حضرت امیر (علیه السلام) در این سخن ارزشمند به این نکات اشاره نموده اند:
۱ – هشدار نسبت به طرفداران تفرقه و اختلاف.
۲ – اختلاف مایه نابودی است گرچه در بین طرفداران حق باشد.
۳ – شیاطین محور تفرقه و اختلافند و همواره از واگرایی سخن میگویند.
۴ – گرگهای اجتماعی دام گسترده اند تا هر عضوی از امت اسلام را که از مجموعه جدا شود طعمه خود سازند.(۵۲)
با توجه به این نکات میتوان پی برد تفرقه مایه نابودی و وحدت مایه نجات است .
برخی از دلایلی که باعث ایجاد تفرقه میشود:
شرک :
افکار مشرکانه، باعث متفرق شدن و پراکندگی انسانها میشود؛ جامعه ای که برپایه شرک بنا میشود، انسانها را در طبقات مختلفی پراکنده میکند که برخی بر برخی دیگر احساس بیگانگی میکنند. طبیعتا در چنین جامعه ای، چنانچه ارتباط انسان به مبدأ وجود و نیروی غالب بر جهان مطرح شود، به تفرق و پراکنده شدن آنها میانجامد و عده ای را از عده دیگر جدا میکند و باعث به وجود آمدن چند خدایی در جامعه میشود که عده ای یک خدا و عده ای دیگر خدای دوم و بقیه خدای سومی را میپرستند که برخلاف یک جامعه توحیدی، چه اسلامی و چه غیر اسلامی است. بی شک جامعه توحیدی برخلاف جوامع مشرک، فرزندانش را به سوی یک نور و خدایی یگانه رهنمون میکند که همگی به آن وفادار میمانند و از آن استمداد میجویند اما جامعه مشرک و بنا نهاده شده بر شرک، بین فرزندان و جوامع انسانی، دیواری مستحکم و بی نفوذ حائل میکند و حفره هایی ایجاد میکند که پرکردن آن، کاری غیرممکن است.
شیطان :
هرگاه و در هرجایی بین مسلمانان و مؤمنان، اختلافی رخ دهد، بی شک ردپای شیطان در آنجا دیده میشود که با اندکی دقت قابل درک است و این شیطان، یا به صورت درونی که همان نفس اماره به سوء است و در ورای همه اختلافات یا خودخواهیها و حب نفس و جاه قرار میگیرد یا به صورت شیطان بیرونی از قبیل دستهای دشمنان، مستکبرین و نیروهای ستمگر بروز میکند.
جهل و کج فهمی :
اگر مسلمانان، به خوبی بدانند که وحدت جوهره دین و از اصول و آموزه ها و احکام آن است، بی شک از تفرقه ها، مشاجرات و درگیریها نمیرنجیدند؛ بنابراین بر همه امت اسلامی اعم از نخبگان سیاسی، فرهنگی و دینی و فرزندان آن واجب است که بیش از پیش بیدار باشند و از حیله ها و نقشه های شوم دشمنان آگاه باشند حیله هایی که نیرومندترین و زشت ترینشان، همان برافروختن آتش خشم، نفرت و اختلاف است و در صورت غفلت از آن یا آمیختگی با تعصب کورکورانه، کج فهمی و قطع ارتباط، چنان خصومتی را بین مسلمین ایجاد خواهد کرد که نتایج آن، جبران ناپذیر خواهد بود. افزایش نادانیها و گمراهیها، باعث به وجود آمدن تعصب کوکورانه میشود، همانند آنچه از کینه و کوتاه نظری برخی از مذاهب اسلامی شاهد آن هستیم؛ به گونه ای که آنها، همه جهان اسلام به جز خویش را کافر میدانند و بر اساس موضوعاتی کوچک و بی ارزش یا موضوعات قانونی و عقلی که با خواسته های آنها سازگار نیست، همه را به کفر متهم میکنند. برای تبدیل عوامل تفرقه به وحدت باید به حدیث ثقلین پیامبر صلوات الله توجه داشت ، حدیث ثقلین یکی از حدیثهای متواتر پیامبر اسلام است یعنی زیاد تکرار شده و امکان جعلی بودن آن صفر و غیر ممکن است. شیعه و سنی باید به دقت به آن توجه کنند.
پیامبر مکرم اسلام صلوات الله میفرمایند: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی: کتاب الله فیه الهدی والنور حبل ممدود من السماء الی الارض وعترتی اهل بیتی وان اللطیف الخبیر قد اخبرنی انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض وانظروا کیف تخلفونی فیهما. «من در میان شما دو امانت نفیس و گرانبها میگذارم یکی کتاب خدا قرآن و دیگری عترت و اهل بیت خودم. مادام که شما به این دو دست بیازید هرگز گمراه نخواهید شد و این دو یادگار من هیچگاه از هم جدا نمیشوند.
در این حدیث کامل به قرآن اشاره شده است که منبع محکمی برای شیعه و سنی است و آیات بسیاری در مورد وحدت و تفرقه آورده است که اگر شیعه و سنی به آن چنگ بزنند گمراه نمیشوند. همچنین در روایات بسیاری از ائمه معصوم (علیها سلام) نیز به این دو مهم یعنی وحدت و تفرقه اشاره شده است. فقط کافیست با دیدی متفکرانه به آنها نگریست و نکات آن را استخراج کرد .
در بسیاری از کتابهای شیعی و سنی به این حدیث اشاره شده است که منابع حدیث ثقلین در ذیل آورده شده است.
برخی از منابع اهل تسنن که حدیث ثقلین در آن آورده شده عبارتند از:
- صحیح ترمذی، ج ۵، ص ۶۶۳-۶۶۲ ، ۳۲۸ به نقل از بیش از ۳۰ نفر از اصحاب.
- مستدرک حاکم، فصل «فضیلت اصحاب»، ج ۳، ص ۱۰۹، ۱۱۰، ۱۴۸، ۵۳۳، حاکم نوشته که این حدیث صحیح میباشد بر اساس نظر شیخین (بخاری و مسلم).
- سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۴۳۲.
- مسند احمد بن حنبل، ج ۳، ص ۱۴، ۱۷، ۲۶، ۵۹، ج ۴، ص ۳۶۶، ۳۷۲-۳۷۰.
- فضایل صحابه، احمد بن حنبل، ج ۲، ص ۵۸۵، حدیث ۹۹۰.
- خصایص نسایی، ص ۲۱، ۳۰.
- صواعق المحرقه، ابن حجر هیثمی، فصل ۱۱، بخش ۱، ص ۲۳۰.
- کبیر طبرانی، ج ۳، ص ۶۳-۶۲، ۱۳۷.
- کنزالعمال، متقی هندی، فصل اعتصام به حبل ا…ه ج ۱، ص ۴۴.
- تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۱۱۳، زیر تفسیر آیه ۴۲:۲۳.
- طبقات الکبری، ابن سعد، ج ۲، ص ۱۹۴، چاپ لبنان.
- الجمیع الصغیر، سیوطی، ج ۱، ص ۳۵۳ و نیز در جلد ۲.
- مجمع الزوائد، هیثمی، ج ۹، ص ۱۶۳.
- فاتح الکبیر، بنهانی، ج ۱، ص ۴۵۱.
- جامع الاصول، ابن اثیر، ج ۱، ص ۱۸۷.
- تاریخ ابن عساکر، ج ۵، ص ۴۳۶.
- درالمنثور، حافظ سیوطی، ج ۲، ص ۶۰.
- ینابیع الموده، قندوزی حنفی، ص ۳۸، ۱۸۳.
لازم است به صورت تیتروار عوامل آسیب پذیری مسلمین از نظر شهید مطهری را مورد بررسی قرار دهیم:
۱ – از میان رفتن عدالت اجتماعی :
اگر انقلاب ما در مسیر برقراری عدالت اجتماعی به پیش نرود مطمئنا به نتیجه نخواهد رسید .
۲ – عدم همبستگی و انسجام اجتماعی ( تفرقه ) :
وحدت و همبستگی از علائم حیاتی یک اجتماع میباشد و جامعه امروز مسلمین به دلیل اختلافات داخلی و نزاعهای آنان یک جامعه مرده میباشد .
۳ – عدم توجه به علم آموزی :
مومنین و مقدسین نباید از علم و مدرسه بترسند و وحشت کنند و چنان کنند که اگر علم آمد دین میرود ، این سوء ظن به اسلام است ، اسلام آنچنان دینی است که در محیط علم بهتر از محیط جهل رشد میکند .
۴ – بی توجهی به تعلیم ارزش های اسلامی
۵ – به هدر رفتن نیروهای فکری جامعه :
یکی از سرمایه های با ارزش در هر جامعه مغزهای متفکر آن میباشد و بکارگیری صحیح این نیروها زمینه های ترقی و پیشرفت یک ملت را فراهم میسازد و در صورتیکه این استعدادها و اندیشه ها در مجرای صحیح هدایت نشوند و در مسیر بیهوده مصرف شوند جامعه ذخایر قیمتی را از دست میدهد .
۶ – انهدام و نابودی شخصیت جامعه اسلامی :
احساس شخصیت و منش سبب پایداری اجتماع و سبب ایجاد حس بی نیازی از جوامع دیگر میگردد. ملتی که شخصیت و فلسفه مستقلی در زندگی دارا باشد در ملل دیگر تحلیل نرفته و جذب آنها نخواهد شد.
۷ – افراط و تفریط در ارزشها :
افراط در پاره ای ارزشها و غفلت از ارزشهای دیگر سبب خروج از جاده اعتدال اسلام میگردد. هیچ تفاوتی نمیکند که عبادتگرای جامعه گریز باشیم یا جامعه گرای خدا گریز ، این افراط و تفریطها زیانهای جبران ناپذیری در پی دارد .
همچنین شهید مطهری در مورد تمدن اسلامی میفرمایند: اسلام پنج قرن (پانصد سال) تمدنی را در سه مرکز بزرگ (اندلس، مصر، و بغداد و ایران) به وجود آورد که مجموع اینها را «تمدن اسلامی» مینامند. شما از قول جامعه شناسان غرب در نظر بگیرید. مثلا توین بی که یک مورخ جامعه شناس در زمان خودمان بود و چهار پنج سال بیشتر نیست که مرده است تمدنهای عالم را تقسیم بندی کرده است. سی و چند تمدن در دنیا تشخیص داده، بعد بعضی را کنار زده و بعضی را درجه ی اول در نظر گرفته تا به پنج تمدن رسیده است. باز برخی از آنها را کنار زده و به سه تمدن رسانده است. در میان آن سه تمدن بزرگ جهانی یکی را تمدن اسلامی میشناسد. دنیا تمدنی به نام تمدن اسلامی (نه تمدن عربی، نه تمدن ایرانی، نه تمدن هندی، نه تمدن ترکی) میشناسد. یکی از نیرنگهای غرب این بود که در پوست ملل مسلمان رفت (و میان آنها در باب تمدن اسلامی تفرقه ایجاد کرد). چون نمیشد این تمدن گذشته را انکار کرد، در پوست عربها رفت و گفت تمدن عرب. حتی گوستاو لوبون وقتی کتاب مینویسد میگوید تمدن عرب. گو اینکه مترجم فارسی اش گفته تمدن اسلام و عرب، ولی او میگوید تمدن عرب، برای اینکه عرب بگوید این تمدن مال من بود. ولی وقتی که به ایران میآمدند نقیض و ضد آن را به ایران تلقین میکردند که این تمدنی که در گذشته بوده تمدن ایرانی بوده، بوعلی سینا وابسته به تمدن ایرانی است و از بقایای تمدن ۲۵۰۰ ساله ی پیشتر است! در جشن ۲۵۰۰ ساله چقدر کوشش میکردند روی مسئله استمرار فرهنگی تکیه کنند که ما در ۲۵۰۰ سال پیش یک فرهنگ را آغاز کردیم و آن فرهنگ با روح خاصی که داشته است ادامه داشته تا به زمان ما رسیده است؛ بوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، حافظ، مولوی و خواجه نصیرالدین طوسی زاده ی آن فرهنگ اند، همان روح است که تا زمان ما استمرار پیدا کرده؛ در صورتی که این یک دروغ محض است.
تمدنی که در دوره اسلام شروع شد با یک روح مخصوص شروع شد. این تمدن مثل هر تمدن دیگری از تمدنهای دیگر جهان استفاده کرد اما به صورت تغذیه نه به صورت التقاط، مثل هر جاندار جوانی که پیدا میشود و از محیط خودش تغذیه میکند، ولی معنی تغذیه این است که او را هضم میبرد و به شکل خودش در میآورد و روح خودش را به او میدهد. اما کاری کردند که ملت ما از تاریخ خودش بی خبر و به آن بی اعتقاد و بی اعتماد باشد. سالهاست که در میان ما تبلیغ میکنند، یک تبلیغ دروغ که اسلام نه تنها تمدنی را پایه گذاری نکرد، تمدنهای گذشته را هم نابود کرد، تمدن مصر و تمدن ایران را از بین برد. اینها کارهای حساب شده است، میخواهند ملت مسلمان به تاریخ اسلامی خودش بدبین شود. تمدن امروز اروپا در کمال صراحت خودش را مدیون تمدن اسلامی میداند. خوب است که کتابهای فارسی در همین زمینه چاپ شده. همان کتاب تمدن اسلام و عرب گوستاو لوبون را بخوانید کافی است. کتاب کارنامه ی اسلام اثر یکی از اساتید دانشگاه تهران را بخوانید، روی مدارک ثابت میکند که تمدن امروز دنیا و تمدن اروپا تا چه حد مدیون تمدن اسلام است! ولی ما از تاریخ خودمان بی خبریم.(۵۳)
نویسنده : سعید ابوالقاضی
- پی نوشتها :
۱ – ولایتی، علی اکبر (۱۳۹۱ش)، فرهنگ و تمدن اسلامی، قم: دفتر نشر معارف، چ۴۶٫ ص ۱۸.
۲ – همان ص ۱۹.
۳ – تاریخ تمدن اسلام، ص ۱۸، مقدمه نوشته دکتر على اصغر حلبى، انتشارات اساطیر، چاپ دوم سال ۱۳۷۲ ه.ش به نقل از تاریخ ویل دورانت.، کتاب مردمشناسى(۲۷۰ لندن، ۱۹۶۹).
۴ – شریعتی ، علی ، ۱۳۸۹ مجموعه آثار ۱۱ ، تاریخ تمدن ج ۱ ، تهران : نشر قلم ، چ ۹ ص ۴۶.
۵ – ولایتی، علی اکبر (۱۳۹۱ش)، فرهنگ و تمدن اسلامی، قم: دفتر نشر معارف، چ۴۶٫ ص ۱۰.
۶ – فرهنگ و شبه فرهنگ، محمد على اسلامى ندوشن، تهران، انتشارات یزدان، ۱۳۷۱، چ ۱، ص ۱۰۷.
۷ – با اقتباس از: مقاله «معینی پور، مسعود و لک زایی، رضا، ارکان امت واحده و تمدن اسلامی از منظر امام خمینی (قدس سرّه) و مقام معظم رهبری»، فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، ش ۲۸، ص ۵۵-۵۴.
۸ – مقاله: معینی پور، مسعود، لک زایی، رضا، ارکان امت واحده و تمدن اسلامی از منظر امام خمینی ره و مقام معظم رهبری، فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال نهم، بهار ۱۳۹۱، ش۲۸، ص ۷۵ – ۵۱.
۹ – وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَ نًا وَکُنتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَهٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَ لِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَـتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ » آل عمران ۱۰۳.
۱۰ – إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُواْ بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ – (الحجرات ۱۰).
۱۱ –إِنَّ هَـذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً وَ حِدَهً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ ؛ سوره انبیاء– آیه۹۲.
۱۲ – میزان الحکمه : ج۲- ص۲۳۶- ح۲۵۸۹.
۱۳ – میزان الحکمه ج ۲ ص ۲۳۶.
۱۴ – میزان الحکمه ج ۲ ص ۲۳۶.
۱۵ – آثار الصادقین، احسان بخش، نشر صادقین اوّل، ۱۳۷۴ ش، ج ۲، ص ۲۹۴٫.
۱۶ – میزان الحکمه، ج ۳، ح ۴۸۵۲٫.
۱۷ – الکافی، ج ۲، ص ۱۷۵، ح ۲؛ فرهنگ موضوعی مبلغان، علی شیرازی و محمد عابدی، نشر جمال، دوّم، ۱۳۸۴ ش، ص ۵۹.
۱۸ – کنز العمّال، ح ۵۶۵۵.
۱۹ – کلینی (۱۴۰۷ق)، ج۱، ص۱۱عقل.
۲۰ – امام خمینی ره ، صحیفه انقلاب، وصیتنامه سیاسی – الهی رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، چاپ چهارم، تهران. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸، ص ۸٫.
۲۱ – امام خمینی ره ، صحیفه نور، جلد هیجدهم، ص ۹۱٫.
۲۲ – امام خمینی ره ، صحیفه نور، جلد هفدهم، ص ۷۷٫.
۲۳ – امام خمینی ره، صحیفه نور، جلد نوزدهم، ص ۱۹۴٫.
۲۴ – امام خمینی ره، صحیفه نور، جلد بیستم، ص ۳۴٫.
۲۵ – بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مختلف مردم و مسئولان و جمعى از شیعیان استان سرحدّ پاکستان ۱۹ مهر ۱۳۶۸.
۲۶ – بیانات مقام معظم رهبری در دیدار شرکت کنندگان در مسابقات بین‌المللی قرآن کریم ۱۸ خرداد ۹۲.
۲۷ –شریعتی ، علی ، ۱۳۸۸ مجموعه آثار ۲۶ ، علی ( علی بنیانگذار وحدت ) ، تهران : نشر آمون ، چ ۱۵.
۲۸ – مجموعه آثار شهید مطهری، ۲۰/۱۵۵ ۱۵۴.
۲۹ – سوره جمعه آیه ۹.
۳۰ – سوره جمعه/ ۱۱.
۳۱ – تفسیر نمونه، ج ۲۴، ص ۱۲۵.
۳۲ – سوره جمعه / ۲.
۳۳ – سوره جمعه/ ۵.
۳۴ – بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۱۶۷.
۳۵ – نهج البلاغه، نامه ۶۹٫.
۳۶ – وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۴٫.
۳۷ – فروع کافی، ج ۴، ص ۲۷۲ باب الإجبار علی الحج، روایت ۲.
۳۸ – فروع کافی، روایت ۱.
۳۹ – فروع کافی، ج ۴، ص ۲۶۸.
۴۰ – نساء: ۵۹.
۴۱ – آل عمران: ۶۴.
۴۲ – وَأَقِیمُواْ الصَّلاَهَ وَآتُواْ الزَّکَاهَ وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ ، بقره: ۴۳.
۴۳ – نهج البلاغه، خطبه۲۷.
۴۴ – خصال، ج۲، ص۶۲۶.
۴۵ -یوم الخلاص، ص۴۰۴.
۴۶ – الحجر آیه : ۴۷.
۴۷ – ص ۶۴.
۴۸ – انفال ۴۶.
۴۹ – بحارالانوار، ج ۲، ص ۹۴.
۵۰ – بیانات مقام معظم رهبری در دیدار شرکت‌کنندگان در مسابقات بین‌المللی قرآن کریم ۱۸ خرداد ۹۲.
۵۱ – ر.ک.: امام خمینی ۱۳۸۵، ج۱، ص۳۷۴.
۵۲ – غرر الحکم ، آمدی ، چاپ دانشگاه ، ج ۲ ص ۳۲۶.
۵۳ – آینده انقلاب اسلامی ایران ص ۱۴۲ تا ۱۴۴.
- منابع و مأخذ :
۱ – کتب :
قرآن کریم.
نهج البلاغه.
امام خمینی ره ، صحیفه نور.
امام خمینی ره، ۱۳۶۸ ، صحیفه انقلاب، وصیتنامه سیاسی – الهی رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، چ ۴.
اسلامى ندوشن ، محمد على ، ۱۳۷۱ ، فرهنگ و شبه فرهنگ، ، تهران، انتشارات یزدان، چ ۱.
دورانت، ویل ، فریدون بدره ای و سهیل آذری و پرویز مرزبان ۱۳۶۸ ، تاریخ تمدن ( اصلاح دینی ) ، تهران : شرکت افست سهامی عام ، چ اول .
دورانت، ویل ، ابوالقاسم طاهری ۱۳۶۸ ، تاریخ تمدن ( عصر ایمان ) ، تهران : شرکت افست سهامی عام ، چ دوم.
ولوبون،گوستا ، سید هاشم حسینی ، تمدن اسلام و عرب ، انتشارات کتابفروشی اسلامیه.
متر ، آدام ، علیرضا ذکاوتی ۱۳۶۴ ، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ج ۱ و 2، تهران : انتشارات امیر کبیر ، چ دوم.
مطهری ، مرتضی ۱۳۸۹ ، آینده انقلاب اسلامی ایران ، قم نشر صدرا ، چ ۳۳.
مطهری ، مرتضی ۱۳۸۹ ، نبرد حق و باطل ، قم و تهران نشر صدرا ، چ ۲۹.
مطهری ، مرتضی ۱۳۹۰ ، ده گفتار ، قم تهران نشر صدرا ، چ ۳۳.
مطهری ، مرتضی ۱۳۸۹ ، جاذبه و دافعه علی علیه السلام ، تهران نشر صدرا ، چ ۷۰.
مطهری ، مرتضی ۱۳۹۰ ، امدادهای غیبی در زندگی بشر، تهران نشر صدرا ، چ ۲۴.
مطهری ، مرتضی ۱۳۹۰ ، انسان کامل ،قم و تهران نشر صدرا ، چ ۵۱.
راس ئی ، دان ، عبدالحسین آذرنگ ۱۳۸۲ ، تاریخ تمدن و فرهنگ جهان ج ۲ ، تهران : طرح نو ، چ اول.
شریعتی ، علی ، ۱۳۸۹ مجموعه آثار ۱۱ ، تاریخ تمدن ج ۱ ، تهران : نشر قلم ، چ ۹.
شریعتی ، علی ، ۱۳۸۹ مجموعه آثار ۱۲ ، تاریخ تمدن ج ۲ ، تهران : نشر قلم ، چ ۹.
شریعتی ، علی ، ۱۳۸۸ مجموعه آثار ۲۶ ، علی ، تهران : نشر آمون ، چ ۱۵.
لوکاس ، هنری ، عبدالحسین آذرنگ ۱۳۸۲ ، تاریخ تمدن ج ۱ ، تهران : انتشارات سخن ، چ اول.
ولایتی، علی اکبر (۱۳۹۱ش)، فرهنگ و تمدن اسلامی، قم: دفتر نشر معارف، چ۴۶٫.
طهماسبی ، محمدحسین ، ۱۳۷۹ ، امام علی(علیه السلام) آفتاب اسلام متمدن، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل.
واعظ زاده خراسانی ، محمد ، امام علی (علیه السلام) و وحدت اسلامی.
نجمی،محمدصادق،۱۳۸۱ ، تجلی وحدت تبیین حکم امام قدس سره بر حضور شیعیان درنمازهای حرمین ، تهران نشر مشعر ، چ ۳.
بیستونی، محمد ، ۱۳۸۶ ، وحدت از دیدگاه قرآن و سنت ، قم بیان جوان.
مطلبی، ابوالحسن،۱۳۸۴ ، وحدت در نهج البلاغه.
۲ – نشریات و بیانات :
خاتمی ، محمد ، نشریه کوکب شماره ۲ ، جامعه مدنی اسلامی : مقدمه تمدن نوین اسلامی.
بی آزار شیرازی ،عبدالکریم ، نشریه اطلاعات ۲-۶-۱۳۷۳ ، وحدت رمز پیشرفت و تفرقه رمز سقوط مسلمین.
سلامی،عبدالرحمن،نشریه تبیان شماره ۲۸ ، وحدت مسلمین در آینه قرآن.
مهدوی،علی،نشریه پرتو،شماره ۵۵۷ و ۵۵۸ ، وحدت مسلمین، پیام مهم انقلاب اسلامی.
الهامی ، داود ، نشریه مسجد شماره ۴۸ ، مبانی فرهنگ و تمدن اسلامی.
ولایتی، علی اکبر ، نشریه قبسات شماره ۱۴ ، تجدید حیات فرهنگ و تمدن اسلامی.
یعقوبی ، ابوالقاسم،نشریه پاسدار اسلام شماره ۳۲۱ ، اختلاف و واگرایی (پیرامون وحدت و تفرقه).
اصفهانی ، سید عبدالله و محمود ابوترابی ، ۱۳۹۲ ، قرآن کریم و تمدن اسلامی.
کمالی سرپلی ، عبدالقادر ، نشریه آفاق شماره ۴۴ ، تمدن اسلامی در اندیشه امام خمینی ره.
کمالی سرپلی ، نشریه مسجد شماره ۱۵۲ و ۱۵۳ ، آسیب ها و تهدیدها علیه تمدن اسلامی.
کمالی سرپلی ، نشریه شبستان شماره ۳۱ ، راهکار حفظ وحدت، از بین بردن عوامل تفرقه.
بیانات آیه الله خامنه ای مورخ ۲۶/۶/۱۳۹۰.
بیانات آیه الله خامنه ای مورخ ۲۹/۴/۱۳۸۸.
بیانات آیه الله خامنه ای در جمع دانشجویان، دانش آموزان و سایر جوانان خراسان شمالی، مورخ ۲۳/۷/۱۳۹۱.
بیانات آیه الله خامنه ای ۹/۱۲/۱۳۷۹.
۳ – منابع اینترنتی :
http://farsi.khamenei.ir
http://iqna.ir/fa
http://www.shafaqna.com/persian
http://noorportal.net
http://hadianalborz.ir
http://www.hawzah.net
http://www.ghaemiyeh.com
