ذوالفقار شمشیری شگرف است که ابتدا متعلق به رسول اکرم (صلوات الله علیه) بود و آن حضرت در جنگ احد وقتی که شمشیر علی ابن ابیطالب (علیه السلام) در گرما گرم نبرد شکست، آن را به او بخشید و از همان زمان این شمشیر جنبه مقدس پیدا کرد. در وجه تسمیه این شمشیر گفته اند: پشت آن خارهای پست و بلندی مانند ستون فقرات آدمی داشته است.

در مورد منشأ ذوالفقار اقوال دیگری هم هست؛ از جمله اینکه در جنگ بدر حضرت علی (علیه السلام) آن را پس از کشتن صاحبش عاص بن منبه سهمی به دست آورد، یا جزو هدایای بلقیس به سلیمان(ع) بود، و یا ذوالفقار در روز بدر به دست پیامبراکرم (صلوات الله علیه) رسید و آن را به حضرت علی (علیه السلام) بخشید. این شمشیر سپس به امام حسن و بعد از او به امام حسین (علیه السلام) و سرانجام به حضرت مهدی ارواحنافداه (عجّل الله تعالی فرجه الشّریف) به ارث رسید.

از حضرت صادق (علیه السلام) در ابره وجه تسمیه آن به ذوالفقار پرسیدند، حضرت فرمود: «زیرا امیرالمومنین (علیه السلام) ضربتی با آن به هیچکس نزد، مگر آنکه در دنیا از حیات «افتقار» (محرومیت) پیدا کرد و در آخرت از بهشت.