بنام رحمت بخش

بیداری اسلامی و تمدن نوین اسلامی

      نقطه ی عطف بیداری اسلامی را در فرمایشات امام خمینی «ره» میتوان دید، آنجا که فرمودند: «اکنون ملتهای محروم جهان بیدار شده اند و طولی نخواهد کشید که این بیداریها به قیام و نهضت و انقلاب انجامیده و خود را از تحت سلطه ستمگران مستکبر نجات خواهند داد و شما مسلمانان پایبند به ارزشهای اسلامی میبینید که جدایی و انقطاع از شرق و غرب برکات خود را دارد نشان میدهد.(1)

     هیچ فرهنگ و تمدنی را نمیتوان یافت، مگر آنکه عنصر عقیده ـ حق یا باطل ـ در آن نقش دارد؛(2) تمدن اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نیست. در اسلام، عقیده توحیدی سنگ بنای زندگی انسانی، تمدن و فرهنگ متعالی است. توحید باوری است که  همواره در حال پویایی است. امیدواری، حرکت آفرینی، عزت و اعتلای اجتماعی،(3) رستگاری دنیوی و اخروی ارمغان عقیده توحیدی به موحدان، است(4) چنانکه، کفر ورزی،(5) انکارآیات خدا،(6) و نافرمانی از دستورات حق،(7) عامل انحطاط جوامع و تمدنها به شمار میروند. با توجه به نقش جمعیت هم عقیده در ایجاد و اعتلای تمدن، پیامبر اکرم(ص) از همان آغاز، سازماندهی جمعیتی ـ هرچند کوچک ـ اعتقادی را در نظر داشت. طرح  بیعت مسلمانان با پیامبر اکرم (ص) در قالب گروههای چند نفره(8) و چند ده نفره در مکه(9) و پیمان بزرگ مدینه(10) در این راستا قابل ارزیابی است.

اندیشه امت خاستگاه قرآنی دارد(11). امت را جامعه معتقدان تشکیل میدهد نه مجمع شهروندان. در روانشناسی اسلامی، امت همیشه مفید، نوعی «همریشگی» بوده که نه با مکان و خون که با داشتن یک ریشه معنوی مشترک (عقیده) تأمین میگردد. آنچه امت را پدید میآورد، یک وضع سیاسی انسجام یافته نیست، بلکه اراده زندگی با هم است، آن هم اراده ای که در پرتو قواعد اخلاقی ـ بویژه آنچه که در قرآن به عنوان چارچوب روابط اجتماعی ترسیم گردیده ـ پدید آمده است(12) توفیق پیامبر اکرم (ص) در امت سازی از شگفتیهای تاریخ است.

     اسلام دین حکومت و سیاست است. به همین دلیل، پیامبر اسلام (ص) تأسیس حکومت ـ هرچند ابتدایی ـ را جزء اولویتهای کاری خود قرار داد. مسجد پیامبر(ص) با آن سادگی عجیب، پایگاه اصلی حکومت و کانون نظام اجرائی بود.(13) تمام اقدامات داخلی و بین المللی حکومت اسلامی در مسجد انجام میگرفت(14) حتی نامه‌های تاریخی پیامبر به سران کشورهای بزرگ از مسجد ارسال گردید(15) این روش بعد از آن حضرت نیز ادامه یافت، مخصوصا در دوران خلافت امام علی علیه السلام نظام سازی دقیق و تنظیمات گسترده‌تری به موازات پیشرفت اسلام، ایجاد شدکه اصول آن در فرمان امام علی به مالک اشتر تبیین شده است.(16)

     دین محمد دینی معقول، جدی، پاک و دوستدار بشریت است(17) در تاریخ ملتی را نمیتوان یافت که مانند مسلمانان در دیگران تأثیر گذار بوده باشد، زیرا ملتهایی که به نحوی با آنها ارتباط پیدا کردند تمدن آنان را پذیرا شدند.(18)

عزت‌ تمدن مبتنی بر  دین و عقلانیت و دانش و اخلاق، عزت آفرین است. عزت به معنای صلابت، غیرت و حالتی است که انسان و ملتی را مقاوم و شکست ناپذیر میسازد. تمدن توحیدی عزت آفرین است. زیرا، خداوند عزیز است،(19) تمام خزائن هستی از آن او است،(20) هر کس عزتی کسب میکند از برکت دریای بی انتهای اوست(21) در پرتو الهامات عزت آفرین قرآن، رسول خدا و مسلمانان صدر اسلام در سختترین اوضاع و شرایط حیات سیاسی و معنوی خود، لحظه ای دچار تردید نشدند. چرا که آنها یقین داشتند که مرگ و زندگی، عزت و ذلت به دست خداست. این فرمایش نبوی است: «اگر دستم را تا مرفق در دهان اژدها فرو ببرم، نزدم محبوبتر است تا چیزی از تازه به دوران رسیده ها، طلب کنم».(22)

فاصله گرفتن عمیق مسلمانان از حقیقت قرآن، واقعیت زندگی در کشورهای اسلامی و اندیشه و رفتار مسلمانان ، از مهمترین عوامل انحطاط و مانع بازگشت حقیقی به اسلام به شمار میرود. همانگونه که رفتار مسلمانان صدر اسلام (مومنان واقعی) مهمترین عامل گسترش اسلام و پدیداری تمدن با عظمت اسلامی در جهان گردید، رفتار مسلمانان امروز با توجه به عقب افتادگی علمی، اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مهمترین مانع روی آوردن جهانیان به اسلام است.(23)

 سید جمال الدین چاره دردهای جهان اسلام را در بازگشت به اسلام نخستین (قرآن و سنت) تشخیص داد و بر پیراستن خرافات از آن تأکید داشت(24) قرآن کریم، اسلام را دین کامل و تنها دین برگزیده خداوند معرفی میکند؛(25) و هیچ دینی غیر از اسلام را بر نمیتابد(26) اسلام دین سیاست و حکومت است. دینی که زندگی بشر را طبق یک برنامه الهی تنظیم میکند: خواست الهی در همه امور از قبیل سیاست، اقتصاد، امور اجتماعی و فکری و اخلاقی و هنری و دیگر مظاهر تمدن، موضوعیت دارد. اراده خداوند بر حاکمیت جهانی اسلام است، هرچند دشمنان برای نابودی آن متوسل به مکر و فریب شوند(27) خدایی که مدیر و مدبر جهان است و اراده او بالاتر از همه اراده هاست.(28)

مقام معظم رهبری جمهوری اسلامی ایران، با کوله باری از تجربه بزرگ انقلاب اسلامی، در همایش بیداری اسلامی خطاب به شرکت کنندگان جهان اسلام فرمودند: «توصیه‌هایی را بر اساس تجربه‌ی عینی خودمان در ایران و آنچه از مطالعه‌ی دقیق دیگر کشورها به دست آمده است، در معرض دید و تشخیص و انتخاب شما میگذارم. شک نیست که شرایط ملتها و کشورها در همه چیز یکسان نیست، ولی بیناتی وجود دارد که میتواند برای همه مفید باشد. اولین سخن آن است که با توکل به خداوند و اعتماد و حسن ظن به وعده‌های موکد نصرت الهی در قرآن و به کارگیری خرد و عزم و شجاعت، میتوان بر همه‌ی این موانع فائق آمد و پیروزمندانه از آنها عبور کرد. البته کاری که شما بدان همت گماشته‌اید، بسی بزرگ و سرنوشت‌ساز است. پس باید زحمات بزرگ را هم به خاطر آن تحمل کرد. امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) در خطبه‌ای فرموده است: « فانّ اللَّه لم یقصم جبّاری دهر قطّ الّا بعد تمهیل و رخاء و لم یجبر عظم أحد من الامم الّا بعد أزل و بلاء و فی دون ما استقبلتم من عتب و ما استدبرتم من خطب معتبر؛ خدا هرگز جباران دنیا را درهم نشکسته مگر پس از آنکه مهلتهای لازم و نعمتهای فراوان بخشید، و هرگز استخوان شکسته ملتی را بازسازی نفرمود مگر پس از آزمایشها و تحمل مشکلات. مردم! در سختیهایی که با آن روبرو هستید و مشکلاتی که پشت سر گذاردید، درسهای عبرت فراوان وجود دارد.»(29)

توصیه‌ی مهم آن است که خود را همواره در میدان بدانید: «فاذا فرغت فانصب»(30) همیشه خداوند را حاضر و کمک‌کار خود بدانید: «و الی ربّک فارغب»(31) و پیروزیها ما را دچار غرور و غفلت نکند: «اذا جاء نصراللَّه و الفتح و رأیت النّاس یدخلون فی دین اللَّه افواجاً فسبّح بحمد ربّک واستغفره انه کان توابا»(32) اینها پشتوانه‌های حقیقی‌ یک ملت مؤمن است.(33)

واگلری، استاد ادبیات عرب و تاریخ تمدن اسلامی در دانشگاه «ناپل» ایتالیا در باره قرآن کریم چنین اظهار میدارد: «ما در این کتاب (قرآن) مخزنها و ذخایری از علوم میبینیم که فوق ظرفیت و استعداد با هوشترین اشخاص و بزرگترین فیلسوفان و قویترین مردان قانون و سیاست است. ما را شگفتی و حیرت از دینی است که نه تنها نظریه‌ای را دنبال میکند که با نیازمندیهای بشر سازگار است و شریعتی را ایجاد میکند که از عالیترین قوانین تشکیل میشود و انسان میتواند در پناه آن زندگی کند. بلکه از این حدود نیز گام را فراتر مینهد و فلسفه حیات را نیز عرضه میدارد... و شریعت که به منزله قانون اسلامی به شمار میرود، فقط از آداب و تشریفات شکل نمیگیرد، بلکه تمام مظاهر حیات اجتماعی و شخصی نیز از احکام آن پیروی میکند»(34)

درک و تبیین این واقعیت که عقب افتادگی و ناتوانی جهان اسلام به خاطر پیروی از اسلام نیست بلکه معلول دوری از اسلام و انحراف از صراط مستقیم قرآن است، جزء رسالت امروز بیدارگران اقالیم قبله است. اسلام را باید از سرچشمه زلال آن یعنی قرآن کریم و سنت رسول الله صلوات الله علیه و ائمه معصومین(ع) دریافت. مسلمانانی که برای نخستین بار اسلام را بر اساس کتاب و سنت در عرصه زندگی پیاده کردند، در تمدن سازی باعث شگفتی تاریخ شدند.

 توفیق شگفت انگیز امام خمینی «ره» بنیانگذار انقلاب اسلامی، در بیداری اسلامی، احیای اندیشه امت، بسیج مسلمانان و اندیشمندان جهان اسلام، مرهون شناخت دقیق و عمیق ایشان از اسلام و هدایت افکار عمومی به توانایی اسلام در اداره جامعه است. برغم توطئه های دراز مدت بیگانگان، ایشان توانست اعتماد از دست رفته مسلمانان را به آنان باز گرداند و این باور را در امت اسلامی ایجاد نماید که آزادی، استقلال، پیشرفت و عزت واقعی فقط در پرتو اسلام تحقق پذیر است (لله العزه و لرسوله و للمؤمنین).(35)

از دیدگاه امام خمینی، «اسلام و حکومت اسلامی پدیده الهی است که با بکار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنیا و آخرت به بالاترین وجه تأمین میکند و قدرت آن را دارد که قلم سرخ بر ستمگریها و چپاولگریها و فسادها و تجاوزها بکشد و انسانها را به کمال مطلوب خود برساند و مکتبی است که برخلاف مکتبهای غیر توحیدی در تمام شئون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته، ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد، فروگذار ننموده است؛ و موانع سر راه تکامل را در اجتماع و فرد گوشزد نموده و به رفع آنها کوشیده است.»(36) از نظر «نهرو» دانشمند و سیاستمدار فقید هندی، «سرگذشت عرب و داستان اینکه چگونه به سرعت در آسیا و اروپا و آفریقا توسعه یافتند و فرهنگ و تمدن عالی و بزرگی را به وجود آوردند یکی از شگفتیهای تاریخ بشری میباشد، نیرو و فکر تازه ای که عربها را بیدار ساخت و ایشان را از اعتماد به نفس و قدرت سرشار ساخت، اسلام بود.(37)

بدون تردید، در روند پیروزی بیداری اسلامی، نخستین اقدام لازم و ضروری، نظام سازی است. چنانکه پیامبر اکرم(ص) در اولین اقدام  سرنوشت ساز، برای سر و سامان دادن امور جامعه اسلامی، نظام سازی کرد و حکومت تأسیس کرد. نظام (system)  واژه استعاری برای حکومت یا سبک حکومت است؛ مجموعه عناصری که به شکل معینی پیوند مییابد و یک نوع کل واحد را به وجود میآورند یا عبارت است از اجتماع اصول و قواعد مربوط به یک موضوع و مرتبط بهم به شکلی که تشکیل یک نظریه یا مکتب را بدهد(38) در بحث بیداری اسلامی، منظور از نظام سازی الگو برداری از حکومت نبوی، تأسیس نظام بر پایه دین و عقلانیت و متناسب با شرایط زمان و مکان و اجتناب از مدلهای حکومتی متداول شرقی و غربی است. با در نظر داشتن آرمانها و شعارهای انقلابیون در کشورهای اسلامی، بهترین گزینه در بحث نظام سازی الگوی «مردم سالاری دینی» یعنی تأسیس حکومت اسلامی بر پایه خواست مردم است. نظامی که در آن زمامداران با رأی مردم برگزیده میشوند و ارزشها و اصول حاکم بر جامعه، اصول مبتنی بر معرفت و شریعت اسلامی است. عنایت به این نکته لازم است که مردم سالاری دینی اسلامی هیچ نسبتی با دموکراسی غربی ندارد.

بیدارگران جهان اسلام برای نظام سازی، قانون نویسی و سروسامان دادن اوضاع و شرایط در راستای اهداف و مصالح جهان اسلام بایستی از قرآن کریم و سیره نبوی الهام بگیرند. قرآن کریم خطاب به پیامبر(ص) میفرماید: «یا أیّها النّبیّ اتّق اللَّه و لا تطع الکافرین و المنافقین انّ اللَّه کان علیماً حکیماً. واتّبع ما یوحی الیک من ربّک انّ اللَّه کان بما تعملون خبیراً. و توکّل علی‌اللَّه و کفی باللَّه وکیلاً؛ ای پیامبر تقوای الهی پیشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن که خداوند علیم و حکیم است. و از آنچه از سوی پروردگارت به تو وحی میشود پیروی کن که خداوند به آنچه انجام میدهید، آگاه است و برخدا توکل کن و همین بس که خداوند حافظ و مدافع «انسان» باشد.(39)

 از نظر مقام معظم رهبری «آیات مزبور، دستورالعمل کامل و کارسازی برای همیشه و بویژه در این برهه‌ی حساس و سرنوشت‌ساز است. خطاب به پیامبر اکرم (صلّی اللَّه علیه و آله و سلم) است، ولی در واقع، مخاطب آن همه مسلمانان است. در این آیات، تقوا با همان معنی  بلند و گسترده‌اش، اولین توصیه است، و سپس سرپیچیدن از فرمانبری کافران و منافقان، و پیروی از وحی الهی، و سرانجام توکل و اعتماد به خداوند.»(40)

آری! انقلابیون بیدار و بیداران انقلابی در مسیر مبارزه رهایی ­بخش، نخست باید تقوی و پرهیزکاری را پیشه کنند. حقیقت «تقوی» همان احساس مسئولیت درونی است که انگیزه هدایت و بهره­ گیری از آیات الهی و زمینه ­ساز هر برنامه تکاملی و حرکت سازنده است.  چنانکه اطاعت بیگانگان و بی­اعتنایی به هیمنه پوشالی ابرقدرتها نیز از آثار تقوی است. تقوی همانند منشور تابنده است که مجاهدان بیداری را گام به گام هدایت میکند و به آنان گوشزد میکند که خطرناکترین توطئه در مسیر بیداری اسلا می، پیشنهادهای سازشکارانه مخالفان است. انقلابیون باید مواظب باشند که اعتنا به طرحهای پیشنهادی بیگانگان نقطه آغاز انحراف از مسیر مستقیم بیداری اسلامی است. زیرا، فرمان خداوند مبنی بر اجتناب از اطاعت مخالفان، ناشی از علم و حکمت است. خدای علیم و حکیم میداند که سازشکاری و تبعیت از پیشنهادهای دشمنان اسلام مصائب دردناک و مفاسد بیشماری را به دنبال دارد. بنابراین، تنها راه نجات از توطئه های بیگانگان و نیل به پیروزی نهایی، پیروی از وحی الهی است. یعنی طاغوت زدایی شرط اساسی تأسیس نظام الهی و حاکمیت ارزشهای دینی، در جامعه است. «دیو چو بیرون رود، فرشته درآید». از آنجا که در مسیر بیداری اسلامی، موانع و کارشکنیها و توطئه های پیچیده و گوناگون، وجود دارد، بیدارگران باید فقط برخدا توکل کنند و از توطئه دشمنان نترسند و مطمئن باشند که خداوند حافظ و مدافع و یاری دهنده مجاهدان بیداری است.

نتایج حاصل از این پژوهش را میتوان به صورت زیر فهرست کرد:

1. بیداری اسلامی به مثابه مهمترین تحول اجتماعی ـ سیاسی جهان اسلام، از نیمه دوم قرن بیستم در جهان اسلام آغاز شده و به سرعت رو به گسترش است. تجزیه و تحلیل پدیده عظیم بیداری اسلامی و رابطه آن با احیای تمدن اسلامی از مسایل حساس و سرنوشت ساز جهان اسلام است. چرا که انتظار مسلمانان نسبت به احیای عظمت اسلام و تمدن اسلامی افزایش یافته است و حقایق رو به افزایش کنونی در دنیای اسلام، حوادث بریده از ریشه‌های تاریخی و زمینه‌های اجتماعی و فکری نیستند تا دشمنان یا سطحی ‌نگران بتوانند آن را موجی گذرا و حادثه‌ای در سطح بینگارند و با تحلیلهای انحرافی و غرض‌آلود، مشعل امید را در دل ملتها خاموش سازند.
۲. تمدن اسلامی سابقه درخشانی در تاریخ تمدن دارد. پیامبر اسلام(ص) در پرتو آموزه های حیات بخش اسلام، انقلاب اجتماعی کاملی در زندگی پیروانش ایجاد و تمدن شکوهمند اسلامی را در یثرب (مدینه النبی) بنیان نهاد. ایشان از همان آغاز رسالت، به شرایط و مولفه های تمدن ساز مانند: نظام ارزشی، دین‌ مداری، حکومت، حاکمیت، قانونگرایی، امت سازی، عدالت‌ پروری، دانش گستری، شهر نشینی، و نظایر آن اهتمام ویژه داشتند. تمدن نوپای اسلامی در اثر تلاش جدی مسلمانان ، طی چندین سده، به بار نشست و آثار و برکات آن جهانی شد.

3. هر چند تمدن اسلامی پس از اعتلا و پویایی بی نظیر، دچار انحطاط گردید، اما احساس بازگشت به اسلام و احیای تمدن اسلامی، همواره در جهان اسلام وجود داشت. نهضتهای اسلامی صد ساله اخیر تجلی و تفسیر این احساس ارزشمند است. با توجه به ماهیت تکاملی اسلام، قانونمندی تمدن اسلامی و روند پر شتاب بیداری اسلامی از یک سو، و ناتوانی تمدن شرق و غرب، اندیشه احیای تمدن اسلامی بار دیگر جوانه زده و انتظار امت اسلامی نسبت به آن عینیت خواهد یافت.

4. به فرموده مقام معظم رهبری، پیروزی اسلام و احیای تمدن اسلامی وعده حتمی الهی است. شرایط زمان به نفع اسلام و بیداری اسلامی در جریان است که اگر به خوبی مدیریت شود. پیروزی اسلام گرایان در کشورهای اسلامی قطعی است. هدف نهائی را باید امت واحده‌ی اسلامی و ایجاد تمدن اسلامی  جدید بر پایه‌ی دین و عقلانیت و علم و اخلاق، قرار داد.

 5. ایشان، ضمن تأکید بر بازگشت حقیقی به قرآن، سنت رسول الله(ص) و ائمه معصومین(ع) ، به مثابه مهمترین مولفه های پیروزی بیداری و احیای تمدن اسلامی؛ اهتمام به وحدت جهانی اسلام، نظام سازی، بازخوانی شعارها و اصول انقلابی و تطبیق آن با قرآن و سنت و سر انجام آسیب شناسی و مبارزه با آفات بیداری اسلامی، را جزء اولویتهای کاری نهضت بیداری اسلامی بر میشمارند.

 

پی نوشت :

1- (نگرشی موضوعی بر وصیتنامه سیاسی ـ الهی امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ۱۱، ۱۳۸۷، ص۴۰ و ۱۵۰).

2- (حجازی، فخر الدین، پیشین، ص۵۸).

3- (آل عمران (۳)/ ۳۹؛ نساء (۴)/ ۴۱؛ محمد (۴۷)/ ۳۵؛ منافقون (۶۳)/ ۸).

4- (یونس (۱۰)/ ۶۳).

5- (محمد (۴۷)/ ۸ ـ ۱۱؛ تغابن (۶۴)/ ۵).

6- (اعراف (۷)/ ۹۶ و ۱۷۷ ـ ۱۷۴).

7- (اعراف (۷)/ ۷۲ و ۱۶۶؛ طلاق (۶۵)/ ۹ـ۷؛ ذاریات (۵۱)/ ۴۵ـ۴۱).

8- ابن هشام، محمد، السیرة النبویه، ج۲، قم، دار الکتب ارعلبی، ۱۴۰۹ ق، ص۷۳؛ ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن علی بن ابی الکرم (الکامل فی التاریخ، ج۲، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ ق، ص۹۵-۹۸؛ حمید الله، محمد، نامه‌‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد و اسناد در صدر اسلام، ترجمه سیدمحمدحسینی، چاپ دوم، تهران: سروش،۱۳۷۷، ص۸۸ -۹۴.

9- ابن هشام، محمد، پیشین، ص۸۱؛ ابن اثیر، پیشین، ص ۹۸ ـ ۱۰۰؛ طبرسی، ابو علی فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ ق، صص۱۳۳ ـ ۱۴۴.

10- ابن هشام، محمد، پیشین، ص۱۵۰.

11- انبیا (۲۱)/۹۲؛ یونس (۱۰)/۱۹؛ بقره (۲)/۲۱۳؛ بقره (۲)/۱۴۲.

12- دایره المعارف اونیور سالیس، ماده : - Encyclopaedia Universalis Paris : Encyclopaedia Universalis France SA,islam۱۹۶۸ , Vol.۹, p.۱۴۸ .

13- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، پیام قرآن، ج۱۰، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب، ۱۳۷۴، ص۱۳.

14- حمید الله، محمد، پیشین، ص ۲۷۱ـ. ۱۴۷.

15- احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، تهران، دارالحدیث الثقافیه، ۱۴۱۹ق./۱۹۹۱م.

16- دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، آل طه، ۱۳۷۹، ص ۵۹۱ـ ۵۶۴ ( نامه ۵۳: فرمان امام علی علیه السلام به  مالک اشتر).

17-  ولتر، اسلام از نظر ولتر، ترجمه جواد حدیدی، تهران، توس، چ۳، ۱۳۷۴، ص۸۷ ـ ۱۹۳.

18-  وبون،گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۴۷، ص ۷۰۱.

19- فاطر (۳۵)/۱۰: من کان یرید العزه فلله العزه جمیعا.

20- منافقون (۶۳)/۷: و لله خزائن السماوات و الارض ولکن المنافقون لا یفقهون.

21- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص ۱۹۳(ذیل آیه ۱۰ سوره فاطر.

22- مجلسی، محمد باقر، پیشین، ج۷۴، ص۶۰.یا علی! لإن أدخل یدی فی فم التنین الی المرفق احبّ إلی من أن أسأل من لم یکن ثم کان...

23-  قطب، محمد، بیداری اسلامی، ترجمه و تقدیم صباح زنگنه، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۴، ص ۲۱۶.

24- مطهری، مرتضی، بررسی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، پیشین، ص۲۱

25- آل عمران (۳)/۱۹: ان الدین عند الله الاسلام.

26- آل عمران (۳)/۸۵.

27-  صف (۶۱)/۸و۹.

28-  یوسف(۱۲)/۲۱؛ قصص (۲۸)/۴۸؛ بقره (۲)/۱۱۷.

29- دشتی، محمد، پیشین، خطبه ۸۸.

30- الشرح (۹۴)/۷.

31- الشرح (۹۴)/۸.

32- النصر (۱۱۰)/۳ـ۱.

33- خامنه ای، سید علی، پیشین.

34- واگلری، لوراواکچیا، پیشرفت سریع اسلام، ترجمه غلام رضا سعیدی، ص۵۳.

35- منافقون (۶۳)/۸.

36- موسوی خمینی، روح الله، پیشین، ص۱۰، فراز دوم.

37- لعل نهرو، جواهر، نگاهی به تاریخ جهان، ج۱،ترجمه محمود تفضلی، تهران، امیر کبیر، چ ۸، ۱۳۶۶، ص۲۹۰.

38- آقا بخشی، علی، افشاری راد، مینو، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، چاپار، چ۲، ۱۳۸۶، ص ۶۷۱.

39- احزاب (۳۳)/۳ـ۱.

40- خامنه ای، سید علی، پیشین.