ایران چیست؟
1- نام ایران در اسناد شرق باستان
نام ایران یا آریا عیناً در هیچیک از کتیبه‌های اَکدی/ بابلی، آشوری، عیلامی، اورارتویی، هیتیایی، لولوبی، هیروگلیف مصری و دیگر کتیبه‌های شرق باستان دیده نشده است. دلیل این سکوت در کتیبه‌ها میتواند ناشی از موجودیت نداشتنِ چنین نامهایی باشد و یا ناشی از فاصله جغرافیایی تمدنها با یکدیگر. عموم تمدنهایی که از خط و کتیبه بهره بیشتری برده‌اند، در نیمۀ غربی ایرانِ امروزی تا به مصر واقع بوده‌اند. در حالیکه هویت ایران/ آریا بیشتر متعلق به نیمۀ شرقی ایرانِ امروزی و آنسوتر بوده است. جایی که سنت کتیبه نویسی را در هزاره‌های بعدتر و به ویژه در زمان کوشانیان بکار گرفتند. نامهای دیگری نیز که متعلق به شرق ایرانِ امروزی هستند، بندرت در آن کتیبه‌ها آمده‌اند.
اما با این حال در کتیبه‌های شرق باستان از نامها و واژه‌هایی یاد شده که ممکن است با ایران/ آریا در پیوند باشند. یکی از این کتیبه‌ها، عبارت است از یک لوحه گلی به خط و زبان سومری که در سده‌های آغازین هزاره سوم پیش از میلاد نگارش یافته و اکنون در موزه استانبول نگاهداری میشود. در این لوح شرح داده شده که «اِنـمِـرکـار» (Enmerkar) دومین فرمانروا از سلسله نخست «اوروک» (Uruk) در جنوب بین‌النهرین از فرمانروای «اَرَتّـه/ اَرَتّـا» (Aratta) که نام او مشخص نیست، تقاضا میکند که برایش سنگهای ساختمانی و لاجورد و عقیق بفرستد. فرمانروای ارته نیز این محصولات را در ازای دریافت غلات به اوروک گسیل میدارد.
به موجب این لوح گلی، اَرَته ناحیه‌ای کوهستانی و دوردست در سمت شرق اوروک بود و هفت کوهستان آنها را از یکدیگر جدا میکرد که یکی از آنها «اَنشان» نام داشت. مکان یابی منطقه ارته تا مدتهای مدیدی موضوع بحث و تبادل نظر میان پژوهشگران بود و هنوز نیز همچنان ادامه دارد. با اینکه بسیاری از پژوهشگران و از جمله ساموئل کریمر (مترجم اصلی متن کتیبه) محل ارته را در جایی در ایرانِ امروزی میدانست، اما وجود یک دریا در میان اوروک و ارته موجب شده بود که برخی دیگر از پژوهشگران، محل ارته را در جایی در جنوب خلیج فارس (بحرین یا عمان) حدس بزنند. به گمان نگارنده، وجود دریایی در میان اوروک و ارته مغایرتی با نظر ساموئل کریمر ندارد. چرا که در آن زمان، هورهای بزرگ جنوبغربی ایرانِ امروزی و جنوب شرقی بین‌النهرین نخشکیده بوده‌اند و بجای هور‌العظیم و هور هویزه و دیگر هورها و مناطق باتلاقی و آبرفتی منطقه، دریای نسبتاً بزرگ و پرآبی وجود داشت که ساکنان سومر برای رفت و آمد با کشورهای شرقی ناچار به عبور از آن بودند. این دریا، امتداد شمالی و پیشروی خلیج فارس در بین‌النهرین بود.
کشف تمدن باستانی بزرگ و شگفت‌انگیز جیرفت (هلیل‌رود) در سالهای اخیر و کاوشهای پردامنه آقای یوسف مجیدزاده در آنجا، علاوه بر دستیابی به اطلاعات باستانی بی‌همتا، موجب مکان‌یابی ارته نیز شد. مجیدزاده با توجه به مجموعه شواهد پیدا شده و از جمله سنگها و ابزارها و اشیای فراوان سنگی، نظریه اینهمانی ارته با تمدن هلیل‌رود را مطرح نمود که تاکنون مستدلترین و پایدارترین نظریه در این زمینه است.
پیوند لغوی یا مفهومی ارته با ایران/ آریا تاکنون به اثبات نرسیده است. به ویژه که نسخه دیگری از این نام در کتیبه‌هایی به زبانهای دیگر پیدا نشده تا بتوان تغییرات آوایی آنرا با یکدیگر مقایسه نمود. اما ممکن است که این دو نام خاستگاهی مشترک داشته باشند و بر مصداق یکسانی دلالت کنند. چرا که این نام به شکل «اَرتَه» در گزارشهای هرودوت نیز آمده و نامِ کهن‌تر پارسیان دانسته شده است (بخش هشتم).
واژه‌هایی که در پیوند با نام ایران/ آریا باشند در متون سومری دیگری نیز شناسایی شده‌اند. درخشانی به نقل از گوئتس (Goetze) آورده است که نام «اِرِن» در زبان سومری برای نامیدن «سربازان شرقی» بکار میرفت و در کتیبه‌ای از دوره شاه «اَمَرسین» (Amar-Sin) متعلق به حدود چهار هزار سال پیش، واژه «اِرِن/ اِرین» در پیوند با نامهای جغرافیایی آورده شده که بیشتر در شرق رود دجله (تیگری) جای داشته‌اند. یعنی سرزمینهایی کوهستانی در شرق که جایگاه «اِنلیل» دانسته میشد و خدابانو «اینانا» (نَـنَـه/ آناهید/ ناهید) از آنجا بر میخواست.
سومریان همچنین شهر شوش را با نام «اینانا اِرین‌کی» (Inanna-Erinki) میشناختند که بخش آغازین آن در پیوند با نام خدابانو اینانا (ناهید) و بخش واپسین آن ظاهراً در پیوند با نام آرین/ آریا است.
همچنین بعید نیست که نام عیلام/ اِلام با نام ایران/ آریا ریشه‌ای یکسان داشته باشد. چنانکه امروزه نیز مردمان فارسی زبان استان سین‌کیانگ (سنجان) در غرب چین از کشور ایران با آوای «ایلون/ ایلوم» یاد میکنند. برخلاف برخی نظرات که «عیلام» را نامی غیر بومی و برگرفته از عهد عتیق میدانند، باید گفت که به موجب پاره‌ای کتیبه‌ها، به نظر میآید که این نام خاستگاهی بومی داشته باشد. چرا که عیلامیان خود را «هَـلتَـمتی» مینامیدند، که با نام «عیلام» هم خانواده است و تلفظی دیگر از آن بشمار میرود. از سوی دیگر، در کتیبه‌های پیدا شده در بازمانده‌های شهر عیلامیِ مدفون در هفت‌تپه در جنوب‌شرقی شوش، نامهای هم خانواده با عیلام شناسایی شده است. برای نمونه در سطر 43 از کتیبه شماره یک و سطر 13 از کتیبه شماره سه که در کاوشهای هفت‌تپه پیدا شده‌اند، از شخصی با عنوان «ایلوم‌بانی» (i-lu-um-ba-ni) یاد شده که نام او عمیقاً با نامهای عیلام و هلتمتی در پیوند است...
رضا مرادی غیاث آبادی
