موعود در ادیان ابراهیمی

همه موحدان و مؤمنان بر اساس تعالیم انبیاء و مکتب وحی، به حقانیت ظهور مردی عدالت‌گستر در آخرالزمان ایمان داشته و دارند، شخصیت بی‌مانندی که جهان پر از ظلم را از عدالت لبریز میکند، بنابراین، لحظه شماری برای ظهور منجی موعود، در طول تاریخ و قرون مختلف، بین امتهای گوناگون، استمرار داشته است و فقط مغرضان و حاکمان جور سعی داشته‌اند این حقیقت را محو کنند. بهترین دلیل بر حقانیت موعود باوری و ظهور مصلح بزرگ را میتوان وجود این عقیده در ادیان توحیدی و حتی غیر توحیدی دانست.(1)

باور موعود در قوم یهود

طبق متون مذهبی یهود، موضوع موعود یهود و نجات نهایی، از جمله اهداف اولیة آفرینش جهان و اصول اساسی دین یهود است به این معنا که پیش از آنکه جهان آفریده شود موعود یهود خلق شده بود، امّا از نظر فیزیکی و جسمانی، او فردی انسانی و خاکی از اولاد بشر است که به طریق عادی زاده شده و اصل و نسب او به داوود و فرزندش سلیمان میرسد. صداقت و پارسایی او از آغاز تولد مدام در حال افزایش است و به سبب فضیلت و اعمال شایسته‌اش به عالیترین درجات تکامل روحانی دست خواهد یافت.

اعتقاد به موعود یهود بر میگردد به زمان و عصر پس از موسی(علیهم السلام) که هربار یهودیان به مشکل بر میخوردند و در رنج و زحمت می‌افتادند، از خدا طلب داوری میکردند تا اینکه تصمیم گرفتند حکومتی واحد داشته باشند و بدین ترتیب سموئیل، طالوت را به عنوان موعود یهود برگزید. امّا داوود(علیهم السلام) اولین موعود واقعی بود. عصر داوود و سلیمان(علیهم السلام) را میتوان دوره شکوفا شدن آرمان مسیحایی در اذهان قوم یهود دانست.(2)

اندیشة مسیحایی پس از سلیمان(علیهم السلام) و همزمان با تجزیة اسرائیل، جدی تر شد. گرچه همة انبیاء به آمدن مسیحا وعده میدادند امّا این آموزه‌ پس از سلیمان به صورت یک اصل ثابت دین یهود در آمد.(3)

موسی و یوشع از نخستین انبیای بنی‌اسرائیل بودند که پیشگویی خود در مورد مسیحا و آینده قوم بنی‌اسرائیل را بیان نمودند. یهود قبل از زمان إشعیای نبی به موعودی معتقد بود که به بنی اسرائیل اختصاص داشت و تنها موجب نجات قوم بنی اسرائیل شود، اما در زمان إشعیای نبی این اندیشه عوض شد و ایشان موعود را جهانی معرفی کرد؛ بنابر این اولین پیامبری که اندیشة مسیحا را به صورت جهانی و خارج از مرزهای یهود مطرح کرد اشعیا بود. اشعیا میگفت «تبعید قطعی است و مجازات الهی بر قوم گنهکار فرود خواهد آمد ولی باقیماندگان باز خواهند گشت و حکومت عدل و راستی را در سرزمین صهیون برپا خواهند کرد».

اساساً این پیشگوییها زمانی بود که حاکمی ظالم بر بنی‌اسرائیل غلبه کرده و گاه آنان را آواره مینمود، از اینرو امید به صلح و زندگی دینی، نوید یک مصلح و منجی را تقویت میکرد. دوران منسیّ و آمون نمونه‌ای از وجود چنین حاکمان ظالمی بود که در عصر إشعیا و پس از آن حکومت میکردند.(4)

اعتقاد ظهور مسیحا مانند سایر اعتقادات یهود پس از جلای بابل (پس از حکومت کاهنان) به اوج خود رسید و در قلبهای مردم قرار گرفت؛ زیرا هنوز سخنان ملّاکی نبی –آخرین پیامبر عهد عتیق– طنین انداز بود او بار دیگر یهود را مژده میدهد که خداوند قربانیهای (یهودا و اورشلیم) را دوباره میپذیرد.

ملّاکی نبی اندیشه‌ای نو بر اندیشه مسیحایی افزود. او خبر از آمدن الیاس نبی داد. ملّاکی او را فرشتة عهد میدانست که فرا رسیدن روز بزرگ خدا را اعلام میکند و میان پدران و فرزندان آشتی خواهد داد.(5)-(ملّاکی 4: 5 ـ‌6)

تفکر مسیحایی در یهود آنقدر تأثیرگذار بود که وقتی یحیای تعمید دهنده ندا داد: «توبه کنید؛ زیرا ملکوت آسمان نزدیک است»، توده‌های مردم به سوی او رفتند و همین امر باعث شد هرودوس _حاکم رومی اورشلیم_ یحیی را زندانی و سپس به شهادت برساند.

عیسی بن مریم(علیهم السلام) شاگرد یحیی(علیهم السلام) نیز بر همین اساس خود را مسیحا خواند و به شاگردان خود، مسیحا بودن خود را اعلام کرد و به آنان گفت به کسی نگویند که او مسیح است. بر این اساس یحیی همان الیاس است که قبل از مسیح آمده است.

بسیاری از یهودیان،‌ مسیحا بودن عیسای ناصری را نپذیرفتند چون او موفق به نجات بنی‌اسرائیل نشد و آن عده که مسیحا بودن او را پذیرفتند، به تشکیل فرقه‌ای دست زدند که بعدها «مسیحیت» خوانده شد.

بدین ترتیب،‌ یهودیان همچنان منتظر مسیحای موعود خود ماندند _بویژه پس از تخریب معبد در سال 70م و سپس 132م_ و پراکندگی و آوارگی آنان، این اندیشه قوت یافت. آنان هنوز منتظر ظهور پسر داوود(علیهم السلام) برای نجات قوم خود هستند.(6)

باور موعود در مسیحیت

در مسیحیت نیز مانند دین یهود، آموزة «انتظار» برای فرارسیدن آخرالزمان و ظهور منجی وجود دارد. مسیحیان منجی آخرالزمان را عیسی مسیح میدانند، همان کسی که پس از صلیب کشیدنش به آسمان صعود کرد. مسیحیان معتقدند عیسی مسیح دوباره، در زمانی که دنیا فاسد و تباه شده و ایمان مسیحیان سست گردیده و مؤمنان گرفتار بلایا و مصیبتهای بسیار شده‌اند ظهور خواهد کرد و سلطنتی فراگیر و جهانی، برپا خواهد ساخت.

در کتاب مقدس برای بازگشت عیسی مسیح تفاسیر گوناگونی به چشم میخورد. در آیاتی از آن، بازگشت عیسی بازگشتی آسمانی است :«تا خدا را در آسمان ملاقات کنیم»(7) و در آیاتی دیگر، بازگشت عیسی و حضورش بازگشتی زمینی است: «همین عیسی که از میان شما بالا برده شده است، باز خواهد گشت.»(8)

در جایی از این کتاب، مسیح برای خاصان میآید و در جای دیگر، برای تمام مردم جهان داوری خواهد کرد. در جایی دیگر، همة جهانیان را رهایی خواهد داد. الهی‌دانان، راه خروج از این ابهام را در این دانسته‌اند که برای مسیح دو نوع بازگشت و یا دو مرحله ظهور تصویر کنند: بازگشتی به آسمان و بازگشتی به زمین، هر کدام با هدفی خاص.

به هر روی این نوع برداشت را میتوان از کتاب مقدس استفاده کرد که،‌ عیسی که برای رستگاری انسانها به زمین آمده بود، پس از آنکه رنج کشید، مصلوب شد، مرد و به خاک سپرده شد، در روز سوم از میان مردگان برخاست به آسمان صعود کرد و در کنار دست راست خدای پدر قادر مطلق بنشست، از آنجا برای داوری بر زندگان و مردگان باز خواهد گشت.

بنابر آنچه در کتاب مقدس آمده است: عیسی باز خواهد آمد،‌ تا ایمانداران را در آنجایی که هست بپذیرد،(9) در میان امت داوری کند،(10) بنی اسرائیل را رهایی بخشد،(11) هستی را از فساد رهایی دهد،(12) به جهان برکت دهد،(13) ملکوت‌ الهی را اقامه کند،(14) و... این وعده‌ها برخلاف ماهیت بازگشت عیسی خیلی روشن بوده و مسیحیان را در انتظار تاریخی نگه داشته است.

بر اساس این باور، عیسی ( شخص او)(15) به صورت ناگهانی و بدون اطلاع قبلی(16) در جلال و هیبت پدر و همراه فرشتگان(17) و با پیروزی و فتح(18) باز خواهد گشت؛ به دنبال این بازگشت پیروزمندانه است که انتظار دیرین یهودیان را برآورده میکند و ملکوت موعود را برقرار میسازد.(19)

کتاب مقدس از زبان خود مسیح جریان ظهور دوباره‌اش را چنین بیان میکند: شاگردانش از او پرسیدند:‌ کی شما به این جهان باز میگردید؟ و کی دنیا به آخر خواهد رسید؟ عیسی به ایشان گفت: «مواظب باشید کسی شما را فریب ندهد، چون بسیاری آمده خواهند گفت که مسیح هستند و عدّه زیادی را گمراه خواهند کرد. و...»

عیسی در ادامه از حوادثی که در آخرالزمان و قبل از ظهور خودش در دنیا اتفاق میافتد بیان میکند تا میرسد به اینجا: «پس اگر بیایند و به شما بگویند که مسیح در بیابان ظهور کرده، به سخنانشان اهمیت ندهید و اگر بگویند نزد ما مخفی شده، باور نکنید، چون آمدن مسیح مانند برق‌ آسمان خواهد بود که در یک لحظه از شرق تا غرب را روشن میسازد».(20)

باور موعود در اسلام

تمام فرق اسلامی نیز به ظهور منجی موعود در آخرالزمان امید و اعتقاد دارند، گرچه در چگونگی و ویژگیهای فردی او اختلاف است. اهل تسنن به ظهور مهدی موعود از نسل پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله) اعتقاد دارند که در آینده خواهد آمد، اما اعتقادی به امام حیّ‌ و حاضر، از عقاید اصلی فرقة شیعه و برخی از عالمان اهل تسنن است، بنابر این شیعه و سنی به سبب احادیث متواتر از پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله)، به منجی موعود اعتقاد راسخ دارند که با آمدن او، بساط ظلم و جور برچیده و عدل و قسط برپا میشود.

برای بررسی اندیشه موعود باوری در اسلام میتوان به آیات قرآن تمسک کرد. این آیات بر دو قسم است:

1. آیاتی که به خودی خود در بردارندة نوعی وعدة نجات در آینده جهان است که مهدویت را میتوان به عنوان یکی از مصادیق آن، یا مصداق کامل و اتم آن تلقی کرد.(21) که تعداد این آیات زیاد نیست.

2. آیاتی که به خودی خود دلالت روشنی بر نجات و منجی موعود ندارد، اما در روایات مختلف، آنها را به مهدویت و یا شخص مهدی (علیه السلام) تفسیر و یا تأویل کرده‌اند. تعداد این گروه از آیات بیشتر از گروه اول است. روایات در بردارندة اینگونه تفسیر‌ها و تأویل‌ها، در تفاسیر و مجامع حدیثی مختلف نقل شده است.

بعد از آیات قرآن اولین منبعی که به آموزة منجی موعود در اسلام پرداخته روایات نبوی میباشد. روایات نبوی در بردارندة تمام آن چیزی است که برای تأسیس آموزه منجی موعود در یک دین لازم است. روایات فراوان نقل شده از پیامبر، آشکارا منجی موعود اسلام را با اسم و عنوان معرفی میکند. این احادیث، در بردارندة جزئیات بسیاری درباره شخص منجی، حوادث پیش و مقارن ظهورش و ثمرات و نتایج قیام اوست. این روایات سینه به سینه نقل شده و سپس با نگارش کتابها و مجموعه‌های حدیثی، در آنها ثبت و ضبط شده است.(22)

در روایات شیعی در توصیف شخصیت ظاهری و باطنی منجی موعود آخرالزمان بسیار صریح و به دور از هرگونه پیچیدگی سخن گفته است.

توصیف امام باقر (علیه السلام) ـ پنجمین امام شیعیان ـ از او چنین است:

«او شایسته‌ترین باقیمانده از فرزندان آدم (علیه السلام) و بهترین ذخیره از نوح پیامبر (علیه السلام) و برترین برگزیده از ابراهیم (علیه السلام) و آخرین امام راستین (علیه السلام) از نسل محمد (صل الله علیه و آله) پیام‌آور عدالت و حریت است. او نزدیکترین انسان به کتاب آسمانی و سزاوارترین فرد به سنت و روش پیامبر (صل الله علیه و آله) و تحقق بخش آرمانهای والای قرآن و سنت است».(23)

بنابر این او خلیفه خدا به مفهوم واقعی و حقیقی است و خدا او را جانشین پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله) قرار داده است. او برگزیده خداست نه برگزیده مردم. خدا او را برگزیده تا نقشه خویش را به دست او عملی کند.

در روایات اسلامی علاوه بر ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) به ظهور عیسی (علیه السلام) بعد از ظهور ایشان اشاره شده است که حضرت عیسی (ع) در نماز به ایشان اقتدا میکند و در امر حکومت مشاور و همراه حضرت مهدی (علیه السلام) ارواحنافداه خواهد بود.

پی نوشت:

(1). محمد حسین محمدی، آخرالزمان در ادیان ابراهیمی، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، چاپ دوم، سال90، ص279.

(2). جولیوس گرنیستون، انتظار مسیحا در آیین یهود، ترجمة حسین توفیقی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ دوم، ص19و20. - محمد حسین طاهر آکردی، یهودیت، مرکز بین المللی ترجمه ونشر المصطفی(ص) چاپ اول، ص210.

(3). همان (انتظار مسیحا در آیین یهود) ص21؛ همان، (یهودیت طاهری آکردی)، ص210.

(4). محمدحسین طاهری آکردی، یهودیت، انتشارات مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، چاپ اول، ص210.

(5). جولیوس گرینستون، انتظار مسیحا در آیین یهود، ترجمه حسین توفیقی، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب‌، ص36 و ص37/ یهودیت،‌‌ طاهری آکردی، ص213.

(6). محمدحسین طاهری آکردی، یهودیت، انتشارات مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص) چاپ اول ، ص215.

(7). تسالونیکیان اول، 4: 16.

(8). اعمال رسولان، 10: 4.

(9). یوحنا 14: 3.

(10). یوحنا 5: 26.

(11). اشعیا 66: 8.

(12). رومیان 8: 21.

(13). حزقیال 34: 25.

(14). دوم سموئیل، 7: 8‌ـ‌16.