خورشید فروزانی که از پس ابرها بر من حیات می بخشد...
یکی از بحث های مهم معرفتی امام زمان(عج) روحی فداه بحث فواید امام غایب است. آیا امامی که ما او را نمی بینیم و به راحتی نمیتوانیم با او در ارتباط باشیم فایده و اثری برای ما و جامعه دارد یا نقش امام با ظهور حضرت و قیام و انقلاب ایشان شروع می شود؟
سابقه این بحث:
سابقه این سوال به زمان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) برمیگردد. وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از دوازدهمین جانشینشان و غیبت او و از سختی دوران غیبت صحبت میکنند، جابر بن عبدالله أنصاری از حضرت سوال میکند: "یا رسول الله فهل یقَعُ لِشیعته الانتفاع به فی غیبته؟" "ای رسول خدا! شما که میفرمایید دوازدهمین امام و جانشین شما غایب میشوند، آیا به پیروان ایشان در دوران غیبت انتفاع (بهره ای، سودی) میرسد؟ و آیا شیعیان او میتوانند در زمان غیبت امامشان نفعی از وی ببرند؟" حضرت در قالب یک مثال بسیار زیبا جواب می دهند:
"إی و الذی بعثنی بنوة إنَّهُم یستضیئونَ بنوره و ینتَفِعونَ بولایته فی غیبته کانتفاع النّاس با الشمس وإن تجللها سحاب"؛(١)
"بله به آن خدایی که مرا به نبوت برانگیخت اینها از نور امامشان نور میگیرند و از ولایت امامشان نفع میبرند. همانند بهره مندی مردم از خورشید، هنگامی که ابر آن را پوشانده باشد". (امام غایب تشبیه میشود به خورشید پشت ابر).
و حضرت صاحب الامر(عج) ارواحنافداه نیز در این رابطه فرموده است: "همانطور که از خورشید هنگامی که توسط ابرها پنهان شده بهره گیری میشود، از من نیز در زمان غیبتم به همان صورت بهره میبرند. و همانا من سبب آرامش و امنیت مردم روی زمین هستم، چنانکه ستارگان امان اهل آسمانند".(٢). همانگونه که حرارت و نور خورشید، حتی از پشت ابر نیز به زمین میرسد و باعث روشنایی و گرمای مناسب زمین میشود و حیات موجودات، ممکن پذیر میشود، برکات امام نیز هر چند ایشان در پشت پرده غیبت است، به انسانها میرسد و جامعه انسانی از وجود شریفش بهره‌مند میشود.
آثار و برکات امام
1- آثاری که مترتب بر ظهور است و غیبت مانع آن می شود عبارت است از:
تفسیر و تبیین قرآن، برقراری عدالت، تشکیل حکومت جهانی، بیان احکام واقعی، تقسیم بیت المال، اجرای حدود، پاسخ به شبهات. اینها آثاری است که مترتب بر حضور فیزیکی حضرت است.
2- آثاری که مترتب بر وجود امام است (چه ظاهر باشد و چه غایب):
وساطت در فیض، هدایت باطنی، امید بخشی امام، امنیت بخشی، حفظ کیان شیعه، فریاد رسی حضرت، حفظ علوم و اسرار الهی. فلذا همه موجودات این قابلیت را ندارند که مستقیم از منبع فیض بهره گیرند، همه مخلوقات غیر از آن وجود کامل (امام معصوم) نیاز به واسطه دارند و این واسطه چون کاملترین وجود است، میتواند مستقیماً رابطه با خالق داشته باشد و از طرفی نیز فیض برساند.
واسطه فیض الهی
اولین اثری که بر وجود امام مترتب است، این است که امام، واسطه فیض الهی بر مخلوقات است و فیض الهی، به واسطه‌ی ایشان بر بندگان نازل میشود. واسطه فیض بودن، دو گونه قابل تصور است:
الف. تناسب فیض در خلقت:
نظام جهان اساس اسباب و مسبِبات است و هر پدیده‌ای از راه سبب و علت، ایجاد میشود. در رأس این سلسله اسباب، وجود مقدس حجّت خدا است. به این بیان که در فلسفه ثابت شده که میان علت و معلول، سنخیت لازم است. مخلوقات مادی و حتی مجردات، به علت ضعف وجودی، نمیتوانند مستقیماً از خداوند که در نهایت شدت وجود است، پدید آیند. لذا لازم است اول معلول، از لحاظ شدت وجودی، بگونه‌ای باشد که بتواند صادر از خدا باشد. بنابراین، باید معلول اولی باشد که دو حیث دارد: یکی آنکه دارای شدت وجودی است تا معلول مستقیم خدا باشد. و دوم آنکه میتواند جهت کثرت داشته باشد و به واسطه‌ی او، مخلوقات دیگر پدید آمده و از فیض وجود بهره برند.
پس در واقع، فیض و خلقت اصلی، واسطه و صادر اول است و فیض خدا، از طریق او و در امتداد وجود او به کاینات میرسد. در عرفان نیز ثابت شده که نحوه وجودی خداوند، بگونه‌ای است که پیدایش موجودات گوناگون، نیاز به واسطه دارد. در عرفان به این واسطه یا اول مخلوق، انسان کامل و قطب میگویند.
ب. تأمین هدف اصلی آفرینش:
نظام جهان بر اساس هدف و غایتی خلق شده است و تا زمانی که غایت از این نظام و هدف آن پابرجا است، نظام نیز به وجود خود ادامه میدهد. هدف از خلقت عالم، امکان حیات انسان است و هدف از خلقت آدمی، عبادت و عبودیت است. خداوند میفرماید: «و ماخلقت الجنّ و الانس الاّ لیعبدون»(3) یعنی علت خلقت را عبودیت میداند و ما میبینیم که جن و انس این عبادات را انجام نمیدهند، و عملاً « لیعبدون» نیست. پس دلیلی وجود ندارد برای استمرار این فیض در این عالم، پس باید آسمان و زمین در هم پیچیده شود. ولی اینکه میبینیم عالم استمرار دارد به خاطر وجود حضرت مهدی(عج) روحی فداه است که عبودیت و بندگیش در نهایت درجه است، پس اگر چیزی نباشد جز عبودیت و بندگی چنین شخصیتی، این عالم ارزش استمرار را دارد؟!. در نتیجه علت غایی این عالم به وسیله ائمه علیهم السلام و این زمان به واسطه حضرت مهدی(عج) ارواحنافداه تحقق پیدا میکند.
عبادت و عبودیت کامل که همراه با معرفت کامل است، فقط از طریق امام و حجّت خدا تحقق مییابد. پس تا زمانی که امام هست، هدف از خلقت نیز باقی است و لذا در سایه وجود او نظام هستی پا برجا است. بنابراین، امام، واسطه فیض است و به واسطه‌ی او، فیض به عالم هستی میرسد و به واسطه او، عالم وجود باقی است، چه امام ظاهر باشد و چه غایب.
از منبع هدایت تا اوج کمال
خورشید که کانون نور است و نورش به بیرون پرتو افشانی میکند و شعاع نورش عالم را میگیرد، میشود فیض. آنچه از ناحیه خداوند متعال صورت پذیرد فیض است و سخن در این فیض توسط واسطه ای انجام میگیرد. فیض از طرف خداوند به یک واسطه افاضه میشود. و این واسطه آن فیض را به دیگران عطا میکند. آنچه مسلم است اینست که ما در «منبع هدایت» نیاز به واسطه داریم. زیرا همه، توان گرفتن پیام مستقیم از طرف خداوند را ندارند. خداوند متعال افرادی را واسطه قرار میدهد برای رساندن فیض به مخلوقاتش.
علّت نیازمندی إفاضه فیض به واسطه
همه موجودات این قابلیت را ندارند که مستقیم از منبع فیض بهره گیرند به طور مثال: نور مهتابی از منبع انرژی برق تولید میشود، اما باید ترانسی (واسطه) بین کارخانه برق و این لامپ باشد تا این لامپ ضعیف بتواند انرژی کسب کند چون ظرفیت این لامپ نسبت به کارخانه برق بسیار بسیار محدود است و باید واسطه ای بینشان باشد. پس همه مخلوقات غیر از آن وجود کامل (امام معصوم) نیاز به واسطه دارند و این واسطه چون کامل ترین وجود است، می تواند مستقیماً رابطه با خالق داشته باشد و از طرفی نیز فیض برساند. به طور کلی در نظام هستی، مسببات حاکم است، و مسبباتی که بر عالم حاکم هست به معنای سلسله وسائط است. در نظام هستی اصولاً بین واسطه ها هم سلسله مراتب وجود دارد. میوه سیب را خدا برای شما آفریده، امّا به واسطه درخت و باغ و باغبان، نظام اسباب و مسببات یک امر بدیهی است و به مشیت الهی، در این عالم حاکم است. در یک خانه چطور پدر واسطه رساندن رزق و روزی به اهل خانه است، در حالی که قطعاً روزی رسان خداست. فیض اصلی از طرف خداست. امّا پدر واسطه قرار میگیرد. امام هم که یک انسان کامل است واسطه تمام نعمت های الهی به جهان مادی میباشد. همانگونه که حرارت و نور خورشید، حتی از پشت ابر نیز به زمین میرسد و باعث روشنایی و گرمای مناسب زمین میشود و حیات موجودات، ممکن پذیر میشود، برکات امام نیز هر چند ایشان در پشت پرده غیبت است، به انسانها میرسد و جامعه انسانی از وجود شریفش بهره‌مند میشوند.
واسطه در برخی نِعَم الهی
قرآن کریم واسطه در نعمت الهی را معرفی میکند: «وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَیوْتِینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللَّهِ رَاغِبُونَ»(٤)؛ چه میشود اگر به آنچه خدا و پیامبرش به آنان داده راضی باشند، و بگویند: «خداوند برای ما کافی است! و بزودی خدا و رسولش، از فضل خود به ما می‌بخشند؛ ما تنها رضای او را می‌طلبیم.»
آیه میفرماید اگر اینها خشنود شوند نسبت به آنچه که خدا به آنها داده و رسول به آنها داده است. آنچه که رسول میدهد هم از ناحیه خداست، رسول که از خودش چیزی ندارد. و این همان واسطه است. در ادامه آیه میفرماید: خدا از فضل خودش به ما میدهد، رسولش هم از فضل خدا به ما میدهد، خدا فضل را به رسول میدهد و رسول این فضل را به ما میدهد، این معنای واسطه در فیض است. بنابر این یکی از آثار وجودی امام وساطت در فیض بود که به طور خلاصه از آن سخن گفتیم. و دانستیم امام سبب بقاء عالم و استمرار نعمتهای الهی میباشد. دیگر از آثار وجودی امام هدایت باطنی امام است، گر چه هدایت باطنی شاخه ای از همان وساطت در فیض است اما به خاطر جایگاه والایی که دارد در مقاله بعدی (چگونه دست در دست...) به آن میپردازیم.
پی نوشت:
1) ینابیع المودة، قندوزی ج3 ص170 ؛ کمال الدین ج1 باب 23ح3.
2) یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان(عج)، علیرضا رجالی تهرانی.
3) سوره الذاریات آیه 56.
4) سوره توبه آیه 59.
